بیابان

بیابان یکی از اکوسیستمهای اصلی خشکی می‌باشد که از زمینهای بوته‌زاری تشکیل شده است که در آنها گیاهان بسیار پراکنده‌اند و بوسیله خاک لخت و شنی از هم جدا مانده‌اند. بسیاری از بیابانها در مجاورت رشته کوهها واقع هستند.

اطلاعات اولیه

تمامی اکوسیستمهای کره زمین روی هم زیست کره را تشکیل می‌دهند و بخش فیزیکی این بزرگترین واحد اکولوژیک ، محیط زیست کره زمین است. این بخش فیزیکی خود از سه قسمت به هم پیوسته تشکیل شده است: قسمت آب یا آب کره ، قسمت خشکی یا سنگ کره و قسمت گازی یا هوا کره. از آنجا که تعداد اندکی از گونه‌ها می‌توانند بطور همیشگی در هوا بمانند، دو دسته زیستگاهها را زیستگاههای آبی و زیستگاههای خشکی تشکیل می‌دهند. این دو زیستگاه از استوا تا قطب و از چند هزار متر زیر سطح اقیانوس تا چند هزار متر بالای آن ادامه دارد.

محیطهای آبی به دو بخش اکوسیستم آب شیرین و اکوسیستم دریایی تقسیم می‌شوند. اکوسیستم‌های خشکی عموما بر پایه نوع و رستنی غالب در منطقه ، یعنی علف ، بوته و درخت از هم متمایز می‌شوند. اکوسیستمهای اصلی خشکی ، "بیوم" نامیده می‌شوند. تمامی اکوسیستم‌ها چه خشکی و چه آبی از اجتماعات زیستی ، تشکیل شده اند که در مراحل گوناگونی از رشد قرار دارند و هر یک فرایندی کم و بیش منظم را به سوی یک مرحله نهایی خود دوام که اوج اجتماع زیستی (Climax Community) است، می‌پیمایند. مراحل این گونه رشد پیشرونده ، توالی اکولوژیک (ecoligical succession) را شکل می‌دهد. توالی اکولوژیک در خشکیها تا حد زیادی زیر تاثیر اقلیم است.

مشخصات بیابان از نظر آب و هوا

بیابانها ، بیومهای خشکی هستند که بارندگی سالانه آنها از 250 میلیمتر کمتر است. بسیاری از بیابانها در مجاورت رشته کوههایی قرار دارند که هوا را روبه بالا می‌راند و در آنجا ، هوای سردتر ، بخار آب را سرد کرده و باران ایجاد می‌شود. سپس هوا رطوبت از دست داده به سوی منطقه مجاور حرکت کند و اقلیم بیابانها را بوجود می‌آْورد. مثلا توده‌های هوا که از اقیانوس اطلس به سواحل غربی ایالات متحده می‌رسد، غالبا مقدار زیادی بخار آب در خود دارد. همچنان که این توده هوا از رشته کوه "سیراکازاکاد" بالا می‌رود. بیشتر رطوبت آن به صورت باران فرو می‌ریزد.

بسیاری از مناطق غربی این رشته کوهها سالانه 200-150 میلی‌متر ، باران دریافت می‌کنند، اما مناطق بیابانی از شرق این دو رشته کوه گسترش می‌یابد و بیشتر ایالات ایداهو ویتا را در برمی‌گیرد. گاهی هوای مرطوب بطور غیر معمول به این مناطق خشک می‌رسد، اما معمولا این هوا فقط می‌تواند رگباری ایجاد کند. نظیر همین وضعیت را رشته کوههای البرز در قسمت شمال ایران بوجود آورده‌اند، که در نتیجه گیلان و مازندران مرطوب و بخش جنوبی البرز خشک مانده است.

جانوران و سازگاری آنها به خشکی

موجودات زنده بیابانی سازگاری زیادی نسبت به کمبود آب ، نشان می‌دهند. مثلا بسیاری از جانوران تنها در شبها به جستجوی غذا می‌روند و روزها را در سوراخهای زیرزمینی دور از نور مستقیم خورشید به استراحت می‌پردازند. روده و کلیه بسیاری حیوانات بیابانی مقدار زیادی آب را دوباره جذب می‌کند و در نتیجه مدفوع آنها کاملا بدون آب دفع می‌شود. جانوری مانند موش ، کانگورو که جونده‌ای در بیابانهای غربی ایالات متحده است. می‌تواند بطور نامعین بدون عرضه آشکار آب ، زندگی کند. توان جذب و نگهداری آب این جانور به حدی بالاست که می‌توانند آب مورد نیاز خود را از دانه‌هایی که غذای اصلیش را تشکیل می‌دهند، دریافت کند. گربه وحشی ، جانداری است که ویژه بسیاری از بیابانهاست.

گیاهان و سازگاری آنها به خشکی

سازگاری به خشکی در بین گیاهان بیابانی هم دیده می‌شود. بسیاری از گیاهان مانند کاکتوس مقدار زیادی آب را در هنگام بارندگی پراکنده می‌گیرند و در خود ذخیره می‌کنند. دیگر گیاهان ریشه‌هایی دارند که آب را از اعماق زیرزمین می‌گیرند. بعضی از آنها برگهای کوچک دارند، یا بوسیله کوتیکول مومی از هدر رفتن آب جلوگیری می‌کنند. برخی دیگر از گیاهان نیز بعد از بارندگی رشد و نمو سریع حاصل می‌کنند و دوره زندگیشان در چند روز کامل می‌شود. اگر چه چنین گیاهانی پس از پایان دوره باران به سرعت می‌میرند، اما دانه‌هایشان در حالت زندگی نهفته می‌مانند و همین که شرایط دوباره برای رشد سریع مناسب شد، جوانه می‌زنند.

خاک بیابان

خاکهای بیابان غالبا دارای مقدار زیادی مواد معدنی و نمک است، اما مواد آلی آن ناچیز است. بنابراین اگر برای تبدیل بیابان به زمینهای کشاورزی فقط آب به خاک اضافه شود، تلاشها با شکست روبرو می‌شود. مثلا در دهه 1950 میلیونها دلار برای افزایش محصولات غذایی، در آبیاری بیابانهای افغانستان ، خرج شد. بیابان برای یک دوره 2 ساله شکوفا شد. اما مواد غذایی اندک خاک را گیاهان رو به پایان رساندند و به سبب شوره گرفتن سطح خاک گیاهان از بین رفتند و دیگر هم گیاهی سبز نشد.

همچنان که در غرب ایالات متحده به اثبات رسیده می‌توان در آنجا که اتکا یکسره بر روشهای تخصصی نگهداری خاک و انتقال آب با لوله از چاهها و رودهای دور دست است، بیابانها را بارور ساخت. با این همه ، هزینه تغییر اکوسیستمها زیاد است، این کار خطرهای بالقوه‌ای دارد و نیازمند بررسی دقیق علمی است.

اقلیمهای بیابانی

اقلیمهای بیابانی که دارای بارندگی نامنظم و احتمالا گاهی بدون باران سالیانه هستند، شامل تقسیمات زیر است:

• اقلیم بیابانی استوایی: بطور کلی گرم و فاقد فصول حرارتی متمایز که در آن روزها و شبها در تمام ایام منظم و به توالی یکدیگر هستند.
• اقلیم بیابانی حاره: عموما گرم و دارای فصول حرارتی مشخص ، دارای فتوپریودیسم نامنظم تر از اقلیم بیابانی استوایی می‌باشد.
• اقلیم بیابانی معتدل: دارای فصول حرارتی متمایز و فتوپریودیسم روزانه نامساوی و کاملا متمایز است.

علل ایجاد بیابانها

بطور کلی عوامل مختلفی موجب پیدایش مناطق خشک و بیابانی می‌شود. سه عامل مهم در ایجاد بیابانها عبارتند از:

گرم شدن زیاد منطقه بر اثر تابش خورشید

در منطقه بین المدارین (مدار راس السرطان و راس الجدی) به علت تابش عمود آفتاب بیشترین گرما دریافت می‌شود و بیشتر بیابانها نیز در این عرضهای جغرافیایی قرار دارند.

فشار زیاد جنب حاره‌ای

فشار هوا در همه عرضهای جغرافیایی یکسان نیست. وقتی در جایی فشار هوا کم باشد، هوا به علت سبکی بالا رفته و پس از سرد شدن در صورت وجود رطوبت کافی و سایر شرایط لازم موجب بارندگی می‌شود. هوای گرم و مرطوب استوایی پس از ایجاد بارش به اطراف مدار راس السرطان و راس الجدی ، حرکت می‌کند. اما به علت سنگین شدن و تراکم در عرضهای جغرافیایی مذکور فرو می‌نشیند و یک منطقه پر فشار بوجود می‌آورد. این توده هوا با از دست دادن رطوبت خود فرو می‌نشیند (نشست هوا) ، نتیجه این امر ، خشکی و گرمی هوا و صاف بودن آسمان در این مناطق می‌باشد.

جریانهای آب سرد ساحلی اقیانوسها

جریانهای سرد اقیانوسی که از قطب جنوب به سمت استوا حرکت می‌کنند. در برخی نقاط ساحلی به علت ایجاد هوای سرد و نشست هوا ، مانع ایجاد بارش در این نواحی می‌شوند. مانند بیابان "آرتاکاما" و "اریکا" در آمریکای جنوبی و بیابان "نامیب" در آفریقا.

انسان چگونه موجب گسترش بیابانها

می‌شود؟

هر سرزمین توازن و ظرفیت معینی دارد. حال اگر میزان بهره وری بیشتر از توازن آن سرزمین باشد تعادل طبیعی به هم می‌خورد و زندگی گیاهی ، جانوری و انسانی در معرض خطر قرار می‌گیرد. نواحی خشک و نیمه خشک از نظر توان طبیعی بسیار ضعیف و حساس هستند. فعالیتهای انسانی نابخردانه توان این نواحی را به سرعت کاهش می‌دهد و موجب گسترش بیابانها می‌شود. بنابراین بیابان زایی فرایند تخریب زمین با تغییر منابع گیاهی ، خاک و ... است که فعالیت‌های انسان عامل مهم این تخریب محسوب می‌شود.

ویژگیهای مناطق خشک

الف ) بارندگی

- بارندگی کم ونامنظم است .

- مقدار باران درسالهای مختلف ، متفاوت است واغلب امکان دارد که چندین سال باران کم ببارد .

- پراکندگی باران نامنظم است واغلب در سطحهای کوچک می بارد .

- بارانها اغلب شدید است .

- درپاره ای ازبیابانها ممکن است برای چندین سال باران نبارد. بیابانی که اصلابارنگی نداشته باشد وجودندارد .

ب ) تبخیر

- میزان تبخیروتعرق سالانه ازمجموع بارندگی درطول سال بیشتراست که اثرات متفاوتی درنقاط مختلف  جهان دارد.

ج ) رطوبت

- رطوبت نسبی هوای مناطق خشک کم است .در بعضی بیابانها  در فصل تابستان به صفر درصد می رسد .دربیابانهای ساحلی ممکن است تا 100 درصد هم برسد (نامیب ) .دربیابانهای داخلی خشکیهادورازسواحل رطوبت نسبی کمترازمناطق نزدیک به دریاها است .

د ) درجه حرارت

- دربیابانهای گرم وخشک درجه حرارت درروزبالاودرشب بسیارپائین است واختلاف بین دمای شب وروز بسیاربالا است .درطول سال نیزاختلاف دما شدید است . این حالت در بیابانهای داخلی قاره هاشدیدترازبیابانهاینزدیک سواحل است وعلت آن نبود رطوبت وخشکی هوا است .

ه ) باد

- وزیدن باد های زیادو شدیدکه بعضی ازآنها بسیار خطرناک ومخوف هستند.منشاءبادها ممکن است محلی باشد ویا دارای منشاء خارج ازمحل باشد.بادها اثرات متعددی دربیابانها ازجمله تشدیدخشکی ، فرسایش خاک ، گردوعباردارد .

پراکندگی بیابانها

مناطق خشک تقریبا ً یک سوم  ₃/¹ از سطح خشکیهای کره زمین را دربرمی گیرند.مناطق خشک در عرضهای جغرافیایی متفاوتی گسترده شده اند.بخش اعظم بیابانهای خشک همانند کمربندی در حواشی مدارهای راس السرطان وراس الجدی وجوددارند.این دومنطقه به نام کمربند بیابانی معروفند که بین 15 تا 30 درجه شمال وجنوب استوا واقع شده اند.دراین منطقه بادهای تجاری به سمت استوا می وزند. بیابان بزرگ صحرای افریقا ، بیابانهای افریقای  جنوبی ،بیابان استرالیا، بیابانهای شبه جزیره عربستان نمونه هایی ازاینوع بیابانها هستند .

بیابانهای عرضهای میانی بین ( 50 -30 ) درجه شمالی وجنوبی به طرف قطبهای زمین که دردرون خشکیهای کره زمین دوراز اقیانوسها هستند .بیابانهای تهر در هند ، گبی در مغولستان ، تکله مکان در چین ، بیابان مرکزی ایران از جمله اینوع بیابانها است.

 مناطق مجاورقطب مانند شمال آسیا، اروپا،شمال امریکا نیزازمناطق خشک محسوب می شود.

بزرگترین بیابان  دنیا صحرای  افریقا با 9065000 کیلومتردرشمال قاره افریقا واقع شده است

برای اطلاع بیشترازپراکندگی بیابانهای کره زمین وبزرگترین آنها ازاین سایت دیدن کنید .

تفاوت بین کویروبیا بان

دربین عامه مردم رایج است که اصطلاح کویر را به جای  بیابان بکار می برند ویا برعکس .گاهی وقتهابیابان به محیط خارج ازشهر وروستا گفته می شود .اما درواقع بین این دو اصطلاح  تفاوت اساسی دارد .بیابان به بخشی از مناطق خشک می گویند که بارندگی کمتر از 50 میلیمتر باران دارد وممکن است چندسال در آن باران نبارد وبا کم آبی وتبخیر شدید مواجهه است وپوشش گیاهی بسیار ضعیف است .اما کویر به زمین های رسی پف کرده ، باشوری ونمک بسیار شدید که گیاهان  درآن نمی توانند رشد نمایند .دربعضی آنهاکه شوری کمتر است  ممکن است گیاهانی مانند گزوشورکه دربرابراملاح نمکی مقاوم هستند رشدنمایند .لذا کویر معمولازمینهایی با شورِی بالا وبدون گیاه است.به آن  نمکزارنیز گفته می شود.لذا کاربرد کویرلوت غلط می باشد. برای اطلاع بیشتر به مقاله ارزشمند دکترکردوانی مراجعه نمائید