آتشفشانهای کواترنری ایران

   کواترنری
   دوره کواترنری برخلاف سایر دوره های زمین شناسی کوتاه و حدود 1.5 میلیون سال از عمر آن می گذرد. چون کوهزایی دوره کواترنری دنباله کوهزایی آلپ در میوسن است، برخی آن را پلیوکواترنری نامیده اند. با توجه به اینکه یخچالها نیز در این دوره توسعه زیادی داشته اند آن را دوره توسعه یخچالها نیز نامیده اند.
   چون پیدایش انسان در دوره کواترنری می باشد برخی از زمین شناسان و دیرینه شناسان آن را دوره انسان یا آنتروپوزوئیک نیز نامیده اند.
   حرکات کوهزایی در کواترنری
   کوهزایی در دوره نئوژن به حداکثر توسعه خود رسیده، به همین خاطر حرکات کوهزایی در دوره کواترنری زیاد حائز اهمیت نمی باشد و تنها حرکات خفیفی در راستای چین خوردگی های دوره نئوژن دیده شده است.
  

    سنگهای آتشفشانی و آتشفشانهای کواترنری ایران
   فعالیت های آتشفشانی کواترنری در حقیقت ادامه فعالیت های ترشیاری در ایران است و در مناطقی که آتشفشانهای کواترنری فعالیت داشته اند، عموماً آتشفشانهای ترشیاری نیز با شدت بیشتری فعال بوده اند.
   آتشفشان های جوان فعالیت خود را از دوره میوسن به ویژه میوسن بالایی و یا میوپلیوسن شروع کرده اند و تا کواترنری ادامه یافته اند.
   در اثر حرکات کوهزایی پاسادنین، آتشفشانهای پلیو- کواترنری ایران، مثل دماوند و تفتان فعالیت خود را آغاز کردند و یا آتشفشانهای دیگر مثل سهند، سبلان و بزمان دوباره فعال شدند.
   • دماوند
   • آذربایجان ( ماکو، سلماس، سرو)
   • مهاباد
   • محور تکاب- بیجار- قروه
   • سهند
   • سبلان
   • آتشفشانهای مرکزی (قلعه حسنعلی، آج، ارنان)
   • سیستان وبلوچستان (تفتان، بزمان)
   • آتشفشانهای شرق و جنوب شرق ایران

   دماوند
   مخروط دماوند در مرکز سلسله کوه‌های البرز بارزترین فعالیت آتشفشانی دوره کواترنری را نمایان می‌سازد، به استثنای برخی از فوران‌های کوچک که اخیراً کشف شده در این کمربند کوهزایی فعالیت جدیدی شناخته نشده است. مخروط این قله منظم و روی کوه‌های فرسایش یافته 4 هزار متری واقع است. دامنه کوه پوشیده از جریان گذازه‌هایی به وسعت 400 کیلومتر مربع است. جدیدترین گدازه‌ها در دامنه غربی مخروط قرار گرفته‌اند و روی همین دامنه است که به طور محلی مخروط‌هایی از خاکستر وجود دارد. در ارتفاع 100 متری ضلع جنوبی دماوند گازها نمایان هستند و دهانه این آتشفشان با 300 متر قطر دریاچه‌ای پوشیده از یخ است.
   سنگ‌های زیر مواد آتشفشانی دماوند از رسوبات دوران دوم البرز مرکزی است که به شدت فرسایش یافته‌اند. در دامنه جنوب شرقی آتشفشان نیز آهک‌های ژوراسیک فوقانی تا ارتفای 3500 متری دیده می‌شود (درویش زاده، 1370، ص757).
   فعالیت های عظیمی که کوه دماوند را به وجود آورده به دوران هولوسن یعنی حدود ده هزار سال قبل باز می‌گردد (درویش زاده، 1370، ص759).
  

آذربایجان ( ماکو، سلماس، سرو)    گدازه‌های بازیک آذربایجان به کواترنری نسبت داده می‌شوند باستثنای گدازه‌های ناحیه ماکو بین گدازه‌های سایر مناطق شباهت‌های بسیاری به چشم می‌خورد. گدازه‌های مزبور ماهیتی از نوع آلکالن عادی و سدیک دارند که سنگهای آن از نظر بافت پورفیریتیک و به لحاظ ترکیب بازالت تا اولیوین بازالت می‌باشند. در برخی نمودارها گرایش به محدوده هاوائی ایت نشان می‌دهند اما تفاوت عمده آنها با هاوائییت از نظر ترکیب پلاژیوکلاز آنهاست که کمی بازیک تراز هاوائییت می‌باشد. بر اساس الگوهای کلاسیک پترولوژی بازالت‌های آلکالن اولیوین‌دار از ذوب بخشی گوشته پریدوتیتی در اعماق 100 تا 150 کیلومتری و در عمق مابین بازانیت‌ها و تولئیت‌ها بوجود می‌آیند. نمودارهای تغییرات عناصر حاکی از آنست که بازالتهای جوان آذربایجان تفریق خفیفی را پشت سر نهاده‌اند ( سیارمیاندهی، امیر، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی)    گدازه های طنابی شکل بازالت های ماکو    مهاباد    ورقه مهاباد در جنوب استان آذربایجان غربی قرار دارد.از لحاظ زون های ساختاری در زون سنندج- سیرجان، یا خوی- مهاباد قرار دارد. سنگهای آذرین با ترکیب دیوریت تاسینیت به شکل دایک در شرق وجنوب منطقه دیده می شود که دارای سن مزوزوئیک می باشد. نبود چینه شناسی محرز از کرتاسه تا میوسن و فعالیت ماگماتیسم کرتاسه فوقانی- ترشیری پایینی به فاز کوهزایی آلپی، نسبت داده می شود. همچنین در این منطقه فعالیت های آتشفشانی دوران کواترنری درپاره ای نقاط، که بروی نقشه زمین شناسی 100000/1 کوه آلمالو وکوه سلطان مشخص شده است، دیده می شود.    جریانات گدازه سیال و نشانه هایی از فوران سریع ماگما در این محور دیده می شود. اکسید سیلیس نمونه ها، بیشتر از سنگهای بازالتی نرمال بوده واحتمالا ماگمای منشا بعلت هضم دچار تغییر شده است.       محور تکاب- بیجار- قروه    تکاب    واحد ولکانیکی ، غالباً بازالتی تا آندزیت بازالتی تیره رنگ تشکیل شده ومناطق عمده رخنمون آن در کوه سیاه ، شمال روستای آی قلعه سی وشمال شرق روستای کلوزان است. در کوه سیاه در شمال روستای قره طوره، وشمال شرق روستای آق کند این واحد شامل 50 متر گدازه سیاه رنگ است که در بعضی بخشها بسیار ریز بلور با زمینه شیشه ای و در بعضی نقاط هم بسیار پر حفره است. که بصورت دگر شیب روی واحد کنگلومرایی پلیوسن و مارن و ماسه سنگهای سازند قم جای گرفته است. سنگهای این واحد دااری بافت پرفیریتیک، گاهی گلومروپرفیریتیک بوده و کانیهای اصلی تشکیل دهنده شامل الیوین، پیروکسن و پلاژیو کلاز است.    نمایی از ولکانیک منطقه تکاب بمب های آتشفشانی منطقه تکاب    بیجار    واحدهای آتشفشانی در باختر روستای ندری (خارج از منطقه) و در نزدیکی روستای طهمورث به گونه یک آتشفشان کوچک با مخروط سپری شکل و در پیرامون روستای احمدآباد باش در مرز جنوبی ورقه، رخنمون دارد. این سنگ های آتشفشانی در امتداد ولکانیسم جوان قروه – تکاب بوده و با رنگ سیاه بر روی واحدهای جوان و مارنی پلیوسن قرار گرفته اند. در میان این سنگ ها قطعات پرتابی به شکل بمب و اسکوری پر حفره، که گاهی حفرات آنها توسط کربنات کلسیم پر شده مشاهده می شوند. بافت سنگ های واحد QV گلومروپرفیریتیک – پرفیریتیک با زمینه اینترسرتال و حفره دار است.    کلینوپیروکسن تجزیه شده به اپیدوت، الیوین ایدینگسیتیزه و تجزیه شده به سرپانتین و کلریت، درشت بلورهای مهم سنگ هستند.    بر پایه بررسی های پتروگرافی نام این سنگ ها آندزی بازالت تعیین شده است.    ولکانیک منطقه بیجار نمایی از بازالت های منطقه قروه     قروه    منطقة مورد مطالعه در محور قروه- تکاب در زون سنندج- سیرجان واقع شده است. در این منطقه چندین مرکز آتشفشانی در جهت شمال غربی- جنوب شرقی به موازات گسل بزرگ زاگرس قرار گرفته‌اند که اکثر آنها جوان (پلیو- کواترنری) می‌باشند. آتشفشانهای منطقه اغلب بازیک هستند.    بازالت‌های جوان محور قروه- تکاب از ذوب بخشی گوشتة بالایی حاصل شده‌اند. ماگماهای تولید شده، توسط فعالیت‌های تکتونیکی کششی و گسل‌های محلی به سطح راه پیدا کرده و منجر به فوران بازالتی در منطقه شده‌ است.    این ماگما در حین صعود در برخی مناطق با پوسته قاره‌ای نیز آلایش یافته و دچار آلودگی پوسته‌ای گردیده است.       سهند    آتشفشان سهند در 40 کیلومتری جنوب تبریز قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا 3695 متر است. از نوع گدازه‎های ریولیتی، داسیتی و آندزیتی‎اند که در بین آنها توف‎ها و خاکسترهای فراوان دیده می‎شود. وجود خاکستر با قطعات پامیس در فواصل بسیار دور از قله (مراغه، میانه، بستان‎آباد) نشان می‎دهد که فوران‎های انفجاری سهند بسیار شدید بوده است. تغییرات سن پرتوسنجی گدازه‎های سهند، بین 12 (میوسن میانی) تا 14/0 میلیون سال است (معین وزیری، امین سبحانی، 1365). آتشفشان سهند در چند مرحله فعالیت داشته و در بین مراحل فعالیت،‌ آرامش نسبی همراه با فرسایش برقرار بوده است.    ضخامت مواد آتشفشانی بیش از 800 متر برآورد شده است، مواد آتشفشانی تشکیل دهندة سهند به ترتیب از پایین به بالا، کنگلومرای آتشفشانی، افق‎های پامیس‎دار و گدازه‎های آندزیتی، تناوبی از لایه‎های آگلومرایی، روانه‎های برشی و لاهار و گدازه‎های داسیتی. بدین‎ترتیب، سهند را می‎توان نوعی کلاسیک از یک آتشفشان چینه‎ای دانست.       سبلان    از نظر زمین شناسى، منطقه سبلان،‌ روى هورست بزرگ اولیگوسن بنا شده است. فعالیت قدیمى سبلان از ائوسن شروع گردید، ولى آنچه کوه سبلان را بوجود آورده در پلیوسن شروع به فعالیت نموده و تا آخرین دوره بین یخچالى ادامه داشته است. مواد سازنده این آتشفشان از یک ماگماى عمیق حاصل گردیده است، ولى تحت تأثیر فرآیندهاى کم وبیش پیچیده اى قرار داشته که تبلور بخشى، هضم و اختلاط دوماگما از اهم آنهاست(دیدون و ژومن 1976). بعد از ائوسن، مرحله بعدى فعالیت این کوه، متعلق به میوسن است، بنابراین، تکامل درطى زمان طولانى انجام شده است. درکوه سبلان سه سرى آتشفشان قابل تشخیص هستند:    1) سرى پیش از پیدایش کوه سبلان که درواقع شامل گدازه هاى میوسن مى باشد و از جنس لاتیت- بازالت است.    2) سرى قبل از پیدایش کالدار که درآن لاتیت- آندزیت فراوان مى باشد که به داسیت متحول شده اند.    3) سرى بعد از پیدایش کالدار یا سرى فوقانى که بخش اصلى آن، ترکیب نیمه اسیدى (داسیتى) دارد. دوسرى اخیر درپلیو- کواترنری بوجود آمده اند.       آتشفشانهای مرکزی (قلعه حسنعلی، آج، ارنان)    نوع آتشفشان: مآر    زمان فعالیت: هولوسن؟    زمان آخرین فوران: نامشخص    ارتفاع قله: نامشخص    عرض جغرافیایی: 29°24'0"N 29.40°N *    طول جغرافیایی: 57°34'0"E 57.57°E    آتشفشان قلعه حسن علی در جنوب شرقی ایران شامل 14 مآر به سن کواترنری پسین می باشد.مآرها در بیابانهای آبرفتی ،فوران کرده اند،سنگهای گرانودیوریتی وآتشفشانهای ائوسن،چند صد کیلومتر دورتر از آتشفشانهای کواترنر قرار دارند.که رسوبات پیروکلاستی تفریتی تولید می کنند.مآرها از 150 تا1200متر ارتفاع دارند.بزرگترین آنها 2/1 کیلومتر عرض و200 تا300 متر شیب دارد.سن مآرها با استفاده از درجه ی فرسایش 5 تا50 هزار سال تخمین شده است.دو مآر معروف این آتشفشان،آج وارنان می باشند. در منتهی الیه گسل نایبند در شمال شرق کرمان فعالیت‌های آتشفشانی دوره کواترنری دیده می‌شود که بیش‌تر از نوع بازالتی و با گسل‌ها و شکستگی‌های محدود کننده بلوک لوت در ارتباط است. به عقیده مولتون در این منطقه 15 دهانه انفجاری در اطراف قلعه حسن علی وجود دارد. ارنان با گدازه‌های بازالتی و آندزیتی در جنوب غربی یزد واقع شده و آج با ترکیباتی از نوع آندزیت تا داسیت در غرب شمال شهرستان انار قرار گرفته و از دیگر آتشفشان‌های مرکزی ایران محسوب می‌شوند.    نمایی از کراترهای قلعه حسنعلی    تفتان    کوه تفتان نوعی استراتوولکان است. آتشفشان تفتان در زون ساختاری نهبندان- خاش ( کوههای خاور ایران ) ، در 50 کیلومتری شمال خاش و 99 کیلومتری جنوب - جنوب خاوری زاهدان قرار داردنخستین تکاپوی آتشفشانی ، در بیست کیلومتری شمال باختری قله فعلی بوده و سپس مراکز دیگری در خاور این نقطه فعال شده‌اند. فعالیت این مراکز به صورت فورانهای انفجاری بوده و حاصل آن برشهای داسیتی و آگلومرایی است. آخرین تکاپوی انفجاری تفتان دو فاز انفجاری است که حاصل آن ایگنمبریت دامنه جنوبی (شمال ترشاب) و توفهای گسترده در دشتهای اطراف آتشفشان است.    اولین فعالیتی که شکل امروزی مخروط شمال غربی آن را درست کرده است، باید سنی قبل از پلئیستوسن داشته باشد. فعالیتهای گدازه‌ای تفتان ، در کواترنری صورت گرفته که شامل گدازه های آندزیتی است که بر روی توفهای قبلی ریخته‌اند مطالعه شیمیایی سنگ و سنگ‌زایی سنگهای آتشفشان تفتان نشان می دهد که تفتان ، آتشفشانی کلسیمی- قلیایی یعنی از نوع کالکوآلکالن است که ماگمای آن در نتیجه نیروهای فشاری و فاز کوهزایی نئوژن حاصل شده است. گفتنی است که تفتان یکی از مراکز آتشفشانی کمان ماگمایی حاصل از فرورانش پوسته اقیانوسی عمان به زیر منشور برافزاینده قاره‌ای مکران است. دو مرکز آتشفشانی دیگر این کمان ماگمایی عبارتند از : قله بزمان در شمال جازموریان و کوه سلطان در پاکستان.       بزمان    این آتشفشان در 110 کیلومتری شمال غرب ایرانشهر و 120 کیلومتری غرب خاش و جنوب غربی قله تفتان واقع شده که ارتفاع آن از سطح دریا 3503 متر است و لی نسبت به اراضی پیرامونی 2100 متر ارتفاع دارد. جریان بزرگ گدازه‌ از دامنه شرقی قله جریان یافته است. در دامنه شمالی نیز همین جریان گدازه، مخروطی با شیب تند و بسیار مشخص را شکل داده که از آن، جریان گدازه با عظمت خیلی زیاد بیرون آمده است. در اطراف قله اصلی چندین مخروط کوچک دیده می‌شود که از گدازه تیره رنگ بازالتی تشکیل شده‌اند. بلندترین قله، مخروطی تازه ساز است که از قطعات بزرگ گدازه شکل یافته و قطر دهانه آن در حدود 500 متر است. به نظر می‌رسد که بزمان، جدیدترین آتشفشان ایران باشد. مواد آتشفشانی آن منطقه ای را در حدود 1400 کیلومتر مربع پوشش داده است. با توجه به مورفولوژی (ریخت شناسی) و منظره ساختمان و تشابه با تفتان، کوه بزمان را باید مانند تفتان جزو آتشفشان‌های نیمه فعال ایران محسوب کرد. در دهکده بزمان واقع در جنوب شرقی آتشفشان اصلی نیز چشمه‌ آب گرمی که درجه حرارت آن در حدود 36 درجه است وجود دارد. که تا اندازه‌ای نیمه فعال بودن آتشفشان را تأیید می‌کند.    از روی آثار موجود می توان گفت که سایر آتشفشان‌های ایران در بخش‌های جنوب شرقی در مرحله غیر فعال قرار دارند اما چشمه‌های آب گرم نیز در اطراف آنها دیده می‌شود. این آتشفشان‌ها در غرب آتشفشان‌های بزمان قرار گرفته‌اند، که گدازه‌های آنها بیش‌تر بازالت اولیوین‌دار است مانند آتشفشان چاه شاهی و یا از نوع کاکلوآلکالن است مانند آتشفشان کوه شاهسواران (درویش زاده، 1370، ص764).       آتشفشانهای شرق و جنوب شرق ایران    شرق ایران (منطقه بیرجند-مورد-سربیشه)    منطقه مورد مطالعه در جنوب استان خراسان و جنوب- جنوبشرقی شهرستان بیرجند واقع است. این ناحیه از نظر آب و هوائی جزو مناطق گرم و خشک ایران محسوب می‌شود، که بعنوان منطقه بیرجند، مورد، سربیشه از آن نامبرده شده است . این منطقه بخشی از کمربند فلیش و آمیزه رنگین شرق ایران بوده و از نظر زمین‌شناسی ناحیه‌ای، سه ناحیه یا زون در آن قابل تفکیک و تشخیص است که عبارتند از: افیولیت و آمیزه رنگین، فلیشها و سنگهای آذر آواری و رسوبات جوانتر از افیولیتها. افیولیت و آمیزه رنگین در ناحیه اطراف مورد مطالعه از از مرز شرقی به طرف غرب شامل سه مجموعه افیولیتی با روند شمالی- جنوبی نهبندان- قائن و افیولیت ملانژ بیرجند با روند شمال غربی- جنوب شرقی می‌باشد. فلیشها و رسوبات فلیشی در منطقه مورد مطالعه از نظر سنی و سنگ‌شناختی دو گونه می‌باشند که عبارتند از: الف) فلیشهای کر تا سه پیشین که همراه آمیزه افیولیتی هستند. ب) فلیشهای پالئوسن تا ترشیرآغازی با دگرگونی کمتر نسبت به مورد قبلی که در حاشیه شمالی واحد آمیزه افیولیتی بیرجند با یک کنتاکت گسلی از آن جدا شده‌اند. فعالیتهای آتشفشانی در منطقه از نئوژن تحتانی (آندزیتها و آمفیبول آندزیتهای الیگومیوسن و ریولیتها و ریوداسیتهای جنوب خسروآباد با سن‌نئوژن تحتانی) شروع در کواترنری با سنگهای با محدوده ترکیبی از الیوین بازالت ، آندزیت بازالت تا آندزیت در منطقه مورد مطالعه و ترکیبات داسیتی تا ریولیتی در بخش خور تا فردوس (غرب منطقه مورد مطالعه) ادامه یافته است . سنگهای ولکانیکی مورد مطالعه عمدتا پورفیری با زمینه دانه ریز تا شیشه‌ای بوده و در برخی مناطق یک لایه‌بندی ماگمائی نشان می‌دهند. مقاطع نازک سنگها نشاندهنده وسعت آندزیتی و بازالتیک آندزیتی در منطقه است ، الیوین بازالتها مناطق کوچکتر و کم اهمیت‌تری را می‌پوشانند و سن آنها معمولاً قدیمیتر از آندزیتهاست. تجربه شیمیایی این سنگهای آتشفشانی ترکیب کالک آلکالن را برای آنها پیشنهاد می‌کند، همچنین موقعیت تکنونیکی که از پلات نمودن نتایج تجزیه‌ها بر روی دیاگرامهای تکتونوماگمائی حاصل شده است بیانگر شباهت زیاد با سریهای کالک آلکالن قوسهای ولکانیکی و زونهای حاشیه قاره‌ای می‌باشند.    منبع:http://www.ngdir.ir