اترک رودی خروشان و سیلگیر با بستر گلی است و با داشتن ۶۶۹ کیلومتر طول پنجمین رودخانه بلند ایران و طولانیترین رودخانه ترکمنستان به شمار میآید.
این رود حدود ۲۷،۳۰۰ کیلومتر از اراضی را آبیاری میکند، اما به جهت مصرف زیاد آب آن فقط در مواقع سیل تا دریا ادامه مییابد.
بخشی از رود اترک در ناحیه چات، پس از اینچه برون به موجب قرارداد آخال در سال ۱۸۸۱ مرز رسمی ایران قاجاری و امپراتوری روسیه شد.
در سال ۱۹۲۶ به موجب قراردادی میان ایران و شوروی قرار شد که حداقل 50 درصد از آب این رودخانه وارد خاک ترکمنستان شود.
منطقه مراوهتپه با دارا بودن 5 هزار هکتار مزارع گندم و جو آبی در حاشیه رودخانه اترک، به دلیل شرایط آب و هوایی خاص و استفاده از آب رودخانه اترک برای آبیاری مزارع گندم نقش مهمی در تولید گندم شهرستان کلاله دارد.
رودخانه کرخه از مناطق میانی و جنوبغربی رشته کوههای زاگرس در نواحی غرب و شمال غرب کشور سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی در حدود 900 کیلومتر در امتداد شمال به جنوب، سرانجام در مرز مشترک ایران و عراق به مرداب هورالعظیم میرسد.
رودخانه کرخه پس از رودخانههای کارون و دز سومین رودخانه بزرگ ایران از نقطه نظر آبدهی محسوب میشود.
حوزه آبریز رودخانه کرخه به وسعت حدود 43 هزار کیلومتر مربع، بین 46 درجه و 57 دقیقه تا 49 درجه و 10 دقیقه طول شرقی و 31 درجه و 48 دقیقه تا 34 درجه و 58 دقیقه عرض شمالی واقع شده و شامل استانهای همدان، کرمانشاه، کردستان، ایلام، لرستان و خوزستان است.
رودخانه کرخه از شمال به سوی جنوب جریان دارد و پس از گذر از کنار آثار شوش باستان به سوی غرب تغییر مسیر میدهد. در 40 کیلومتری شمال اهواز مسیر آن دوباره تغییر کرده و وارد عراق میشود.
کرخه در عراق به رودخانهای که از پیوستن دجله و فرات پدید آمده میپیوندد.
بزرگترین سد ایران روی رود کرخه ساخته شده و سد کرخه نام دارد. نام کرخه نامی بسیار باستانی است و نام منطقه و حکومتی کهن در جنوب خوزستان بودهاست.
سد کرخه یکی از بزرگترین سدهای خاکی دنیا و بزرگترین سد خاکی ایران و خاورمیانه است. این سد بر رودخانه کرخه در ۲۲ کیلومتری شمال غربی شهرستان اندیمشک در استان خوزستان ساخته شده است.
سرشاخههای اصلی تشکیل دهنده رودخانه کرخه، رودخانههای سیمره، کشکان، قره سو، گاماسیاب و چرداول هستند.
رودخانه تجن، رودی است که در شرق شهرستان سرخس جاری است. این رود از تلاقی دو رود کشف رود و هریرود بوجود آمده است.
این رودخانه مانند دیگر رودهای منطقه دائمی نیستند و در فصول سال با تغییرات میزان ریزش باران، دارای نوسانات زیادی میباشد.
رودخانه تجن بزرگترین منبع آب سطحی دشت سرخس میباشد.
رود تجن به طول حدود 140 کیلومتر از کوههای علی خانی، داراب کوه و سرکوه از ناحیه کوهستانی هزار جریب در دامنههای شمالی رشته کوه البرز سرچشمه میگیرد و با گذشتن از شرق شهر ساری، نزدیک آبادی خزرآباد، در 25 متری پایینتر از سطح آبهای آزاد به دریای خزر میریزد.
قسمت علیای تجن در بخش هزار جریب در شهرستان نکا و بخش چهاردانگه و دودانگه در شهرستان ساری، جهت عمومی جنوب شرقی ـ شمال غربی و بستری سنگلاخی دارد و ریزابههای ببرچشمه و آبتیرچای از ساحل راست و شیرین رود و سفیدرود و لاجیم از ساحل چپ به آن میپیوندند.
همچنین رود دایمی زارِم رود- ظالمرود به طول حدود 100 کیلومتر با جهت عمومی شرقی ـ غربی از ریزابههای سمت راست تجن است و در حدود 16کیلومتری جنوب شهر ساری به آن میپیوندد.
قسمت سفلای تجن که از حدود 8 کیلومتری جنوب شهر ساری (نزدیک آبادی تنگه لته) آغاز میشود، در بخش مرکزی شهرستان ساری با جهت عمومی جنوبی ـ شمالی جریان دارد و بستر آن ماسهای است.
پوشش گیاهی حاشیه تجن در قسمت علیا، درختان جنگلی پهن برگ مانند مازو، توسکا، سفیدار، لیکی، آزاد و انجیلی و در قسمت سفلا، انواع گیاهان آبزی حاشیهای است.
تجن در منطقه زلزله خیز البرز قرار دارد. در زمین لرزه سال 1314 پانصدمتر از مسیر تجن در نزدیکی محل دوسله، در حدود 33 کیلومتری جنوب شرقی شهر ساری، بسته شد.
این رود از ترکیب 2 رود شاهرود و قزل اوزن در شهر منجیل شکل میگیرد و تا ورود به دریای خزر عرض استان گیلان را میپیماید.
سرچشمه سفیدرود در کوه چهل چشمه کردستان است و به طرف مشرق رفته داخل ناحیه گروس میشود و در این محل شعبه دیگری به همین اسم که از کوههای پنجهعلی در شمالغربی همدان جاری است، ضمیمه آن میشود.
در کتب قدیم سپید رود را با نام های گوناگون از جمله: سپیدرود، اسفیدرود، اسبیذروذ، سپیذروذ و سفیدرود خواندهاند.
بخشی از سپیدرود را که از آذربایجان میگذرد به ترکی قزلایرماق به معنای رود سرخ میخوانند.
نام این رود در روزگار هخامنشیان و سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان به نام قوم ایرانی که در کنارش میزیستند و آمارد خوانده میشدهاست.
سد سفیدرود، یا سد منجیل در محل پیوستن دو رود قزلاوزن و شاهرود و در نزدیکی شهر منجیل ساخته شده و برای تنظیم آب این دو رود برای کشاورزی در دشت گیلان و نیز تولید برق به کار میرود.
این سد در هنگام ساخت و اوایل دوره بهرهبرداری به سد سفیدرود معروف بود و از سال ۱۳۵۷ تاکنون به سد منجیل معروف است.
این رودخانه از شمالغرب به طرف جنوب شرق جاری است و از منطقه منشا (کوههای البرز) به ارتفاعات پایینتر جریان داشته و وارد سد لتیان میشود.
رودخانه جاجرود دارای ۴۰ کیلومتر طول و ۷۱۰ کیلومتر مربع مساحت حوضه آبریز است.
این رودخانه یکی از مهمترین رودخانههای استان تهران است که مانند رودخانه کرج از کوههای کلون بستک، در بلندیهای خرسنگ کوه، سرچشمه میگیرد.
شعبههای فشم، میگون، دماوند و آهار به این رود میریزند. روی این رودخانه، سدی به نام لتیان ساخته شده و مانند رودخانه کرج از گردشگاههای زیبای استان تهران است.
این حوضه آبریز از سمت شمال و غرب به حوضه آبریز کرج، از سمت شمال و شرق به حوضه آبریز لار، از سمت جنوب به حوضه آبریز ایوانکى و از سمت جنوب غرب به حوضه آبریز سولقان محدود مىگردد.
با توجه به اینکه رودخانه جاجرود تامین کننده بخشى از آب شرب و نیروى برق تهران است، مطالعه رسوبشناسى آن اهمیت خاصى دارد.
رودخانه جاجرود در شمال شرق تهران با روند شمال غربى- جنوب شرقى جریان داشته و به دریاچه سد لتیان مىریزد.
این رود پس از گذشتن از شمال استان خوزستان و شهر دزفول در منطقهای به نام گرگر در شرق شوشتر به رود کارون میپیوندد.
شهرت خاص این رودخانه به آب زلال و تمیز آن است که در گرمای سوزان دزفول جاذبهای منحصر به فرد برای گردشگری ایرانیان است.
همین امر موجب شده است تا شنا در این رودخانه به یکی از خطرناکترین سرگرمیهای اهالی این شهر تبدیل شود.
نام این رودخانه در فهرستی به عنوان زلالترین رود جهان آمده است.
رودخانه دز یکی از شریانهای مهم سیستم رودخانه کارون بزرگ در استان خوزستان است که علاوه بر ایفای نقش مهم در وضعیت کیفی و هیدرولیکی این سیستم، منبع تأمین آب بسیاری از کارخانجات صنعتی و طرحهای بزرگ کشاورزی منطقه است.
در طرح ساماندهی آبراهه کارون این رودخانه یکی از بازه های چهارگانه طرح بوده است.
کاهش آبدهی رودخانه بر اثر برداشتهای روزافزون آب از یک سو و تخلیه پسابهای شهری، صنعتی و بخصوص کشاورزی به رودخانه از سوی دیگر، وضعیت کیفی آب رودخانه را تهدید میکند.
این مطالعات با هدف بررسی تأثیر ورود فاضلابهای مختلف (با تأکید بر پسابهای کشاورزی) به رودخانه دز به منظور ایجاد یک دیدگاه مناسب برای ارائه راهکارهای فنی و مدیریتی صورت گرفته است.
کوههای البرز و زاگرس که عمدهترین رشتهکوههای ایرانند و از نظر جهت و گسترش، عامل تعیینکننده ریزشهای کشور به شمار میآیند.
ریزشهای جوی که در ارتفاعات مزبور متمرکز است و بیشتر به صورت برف میباشد، منبع اصلی آب رودخانهها بوده و سرچشمه رودخانههای مهم کشور را تشکیل میدهند.
عامل اصلی ریزشهای جوی، جریان هوایی است که از غرب و حوضه مدیترانه به سوی فلات ایران حرکت میکند و بیشتر رطوبت خود را در برخورد با کوههای زاگرس و البرز از دست میدهد و به ریزش باران و برف در فصلهای پائیز و زمستان میانجامد.
بخشی از این آبها درون شکافهای آهکی کوههای زاگرس نفوذ میکند و چشمهسارهای فراوانی را پدید میآورد و آب رودخانهها را بخصوص در فصل خشک تابستان تأمین میکند.
غالباً بارانها و رگبارهایی که در فصل بهار در کوهپایههای البرز و زاگرس و دیگر کوههای کشور ریزش میکنند، به جاری شدن سیلهای شدید و کوتاهمدت میانجامد و طبیعتا بخشی از آبهای سطحی کشور را نیز تأمین میکنند.
نیاز انسان به آب باعث شده تا اکثر تمدنهای بشری در کنار رودخانهها شکل بگیرند.
انسانهای اولیه با زندگی در کنار رودخانهها به طور فطری و تجربی آموخته بودند که جهت استفاده بهینه از این منابع خدادادی، میباید رودخانهها را دوست داشت و حتی در بعضی از فرهنگهای کهن آب و رودخانه به عنوان موجودی مقدس و حیات بخش مورد ستایش و احترام بود.
با توسعه شهرنشینی و اجرای طرح های عمرانی و دور شدن انسانها از رودخانه این دوستی گسسته شد و انسان با برداشت بیرویه شن و ماسه از بستر رودخانه، خانه و شهرک سازی در حریم و بستر رودخانه، احداث سازه های تقاطعی و غیره اقدام به تعرض به رودخانه و بر هم زدن رژیم متعادل و پایدار آن نمود.
رودخانهها به مثابه موجودات زندهای هستند که در مقابل این تعارض اقدام متقابل نموده و لذا رژیم هیدرولیکی آن در یک روند برای رسیدن به تعادل مجدد قرار میگیرد.
رودخانهها شریانهای اصلی حیات کلیه سازههای آبی محسوب میشوند و حفاظت و بهرهبرداری بهینه از آنها و همچنین حراست از بستر و حریم آنها از مهمترین مسئولیتهای وزارت نیرو میباشد.
حفاظت از رودخانهها به عنوان سرمایهای ملی و یکی از منابع مهم آبی کشور در زمینههای کشاورزی، اقتصادی، صنعتی، ترابری، بهداشتی، شرب و تفریحی یک ضرورت است.
ایجاد تاسیسات آبی در مجاورت رودخانهها از قبیل ایستگاههای تامین آب کشاورزی، شرب و تاسیسات حفاظت، ساحل سازی، دیوارهای ساحلی، پلها و بناهای آبی، ایجاب میکند که اطلاعات لازم با بررسیهای پژوهشی و علمی تهیه گردد و با رعایت آن به سرمایهگذاری اقدام شود.
بروز سیلابهای متعدد در سالهای متمادی از مناطق کوهستانی، کوهپایهای و گسترههای درون دشتها و همزمانی آن با فرسایش سواحل و تغییر مسیر رودخانهها باعث وارد آمدن خسارات فنی و حقوقی در زمینه اراضی و حقابه برآن میشود و مناطق عظیم و حاصلخیز کشاورزی را از بهرهدهی بازداشته و سرمایه گذاری زیادی را در تجدید آنها میطلبد.
از طرفی، تغییر کیفیت طبیعی آب رودخانهها به دلیل تخلیه بی رویه زهکشیهای مسموم به انواع مواد شیمیایی کشاورزی، فاضلابهای صنعتی و شهری و انواع دخل و تصرفها در این ماده حیاتی که در طول مسیر رودخانه به وجود میآید، ضرورت آگاهی از اطلاعات و آمار و دانش سنجش عوامل علمی مربوط را توجیه میکند.
با توجه به اینکه هر نوع دخل و تصرف در رودخانه اعم از کمی و کیفی واکنشهای مختلفی را بروز میدهد و چنانجه تغییرات ایجاد شده در جهت قانونمندی آب و بستر رودخانه نباشد در اثر گذشت زمان مقابله پرخسارت و پرهزینهای را میطلبد و از این رو لازم است تا کلیه طرحهای مهندسی رودخانه مبتنی بر پایهای علمی و صحیح ارائه شود.
به گزارش وزارت نیرو، هم اکنون 32 سد کشور با کاهش 20 درصدی حجم آب خود مواجه هستند که سدهای کرخه، ساوه، 15خرداد، کارده، دوستی، شهید رجائی از آن جمله محسوب می شوند.
بر اساس این گزارش، هم اکنون 19 سد کشور ازجمله سدهای لار، ساوه، 15 خرداد و طرق کمتر از 20 درصد حجم خود ذخیره آب دارند.
همچنین در هفته گذشته 24 سد از جمله کرج و لتیان و طالقان (استان تهران)، دز و کارون 3 و 4 (استان خوزستان)، ارس (آذربایجان شرقی) افزون بر 90 درصد حجم مخزن موجودی آب داشتند.
در زمان حاضر 27 سد کشور در مقایسه با پارسال افزایش ورودی آب داشتند که از سدهای مهم میتوان به کارون 3 و 4، مهاباد،درودزن، جیرفت و سلمان فارسی اشاره کرد.
همچنین 46 درصد از کل ورودی های آب به مخزن سدهای کشور و 45 درصد از کل آب های خروجی از سدهای کشور در مدت مورد بررسی متعلق به سدهای استان خوزستان است.
ساکنان تعدادی از روستاهای استان مازندران، آب آشامیدنی ندارند و کمآبی، برخی از شالیزارهای استان را خشک کرده است. به اینترتیب، استانی که همیشه بهدلیل سرسبزی و روزهای بارانی طولانی، یکی از مناطق جذاب برای گردشگران داخلی شناخته میشد، این روزها در حال از دست دادن بخشی از طراوت و جذابیتش است.
مسئولان استان مازندران هنگام تشریح دلیل اصلی بروز بحران کمآبی در برخی از مناطق این استان، یک توضیح بیشتر ندارند؛ کاهش بارندگیها.
رمضان طهماسبی، مدیرعامل سازمان آب منطقهای مازندران، علت کمآبی امسال در این استان را کاهش 20درصدی بارندگیها و در نتیجه کاهش 50درصدی آبدهی رودخانهها اعلام میکند. براساس آمار ارائهشده از سوی این مقام مسئول، ظرفیت ذخیرهسازی آب در استان نزدیک به 800میلیون مترمکعب است که به 2شیوه سنتی و مدرن انجام میشود.
730 قطعه آببندان در مازندران وجود دارد که 370 تا 400میلیون مترمکعب آب در آنها ذخیره میشود، سدهای استان نیز ظرفیت ذخیره کردن 336 تا 400میلیون متر مکعب آب را دارند. طهماسبی تصریح میکند: امسال بهدلیل کاهش بارندگیها، 90درصد از حجم آببندانها آبگیری شد و حجم آب ذخیره شده پشت سدها نیز 293 میلیون مترمکعب است. او میافزاید: تاکنون 35 تا 40درصد از منبع آببندانها و 30درصد از منابع سدها مصرف شده است.
به گفته وی، اکنون بخش مرکزی استان بیشتر از دیگر مناطق با مشکل کمآبی مواجه است، بهطوری که تأمین آب برای نزدیک به هزار هکتار از زمینهای کشاورزی دشت تجن با مشکل روبهرو شده است و اگر اقدامی در این باره انجام نشود این گستره به حدود 5هزار هکتار خواهد رسید.
ادامه مطلب ...