منابع طبیعی

 توانمندی های اقتصادی استان کردستان در زمینه

های آب ، کشاورزی و منابع طبیعی 

موقعیت جغرافیایی استان کردستان  

استان کردستان با مساحت 28203 کیلومتر مربع یکی از استان های غربی ایرا است که در مجاورت استان های آذربایجان غربی ، زنجان ، همدان و کرمانشاه و هم مزر با کشور عراق قرار گرفته است که بیش از 200 کیلومتر مرز مشترک با عراق دارد . مختصات جغرافیایی استان 34 درجه و 44 دقیقه تا 36 درجه و 30 دقیقه عرض شمالی و 45 درجه و 31 دقیقه تا 48 درجه و 16 دقیقه طول شرقی می باشد . مرکز استان شهر سنندج است که در ارتفاع 1373 متر از سطح دریا واقع شده است .

شهر های دیگر استان عبارتند از :
سقز ، مریوان ، قروه ، بانه ، بیجار ، دهگلان ، دیواندره ، کامیاران و سروآباد .

ویژگی های طبیعی و اقلیمی استان کردستان

شاخص	میزان	واحد
مساحت	28203	کیلومتر مربع
جمعیت	1500000	نفر
ترکم نسبی جمعیت	53	نفر در کیلومتر
مرکز استان	سنندج
میزان بارندگی متوسط سالیانه استان	505	میلی متر
حداکثر رطوبت نسبی خرداد ماه (مرکز استان)	62	درصد
دمای سالیانه (مرکز استان)	6/13	درجه سانتی گراد
مرتفع ترین نقطه استان	3262	متر (کوه بدر در قروه)
پایین ترین نقطه استان	750	متر (خروجی حوضه سیروان)

زراعت و باغبانی 

وسعت اراضی زراعی استان کردستان حدود 1100000 هکتار است که سالیانه 700000 هکتار آن به کشت انواع محصولات اختصاص داده می شود و 15 درصد کل اراضی زیر کشت به کشت آبی اختصاص دارد .
در استان تعداد 12 دشت مساعد و حاصلخیز به مساحت تقریبی 218600 هکتار وجود دارد که عمدتا در قروه ، بیجار ، دهگلان ، دیواندره ، مریوان و کامیارن قرار گرفته اند ، بستر تولید بسیار زیادی را برای انواع مختلف محصولات راعی فراهم نموده است . تولید سالیانه بیش از 480000 تن گندم ، 42 هزار تن جو ، 250000 تن سیب زمینی ، چغندر و مقادیر زیادی کلزا ، صیفی جات ، بقولات و که از کیفیت بسیار مناسبی هم برخوردار هستند ، جایگاه ویژه استان را از نظر تولید محصولات زراعی بهتر نمایان می کند . تامین امکانات لازم ، آبی نمودن اراضی زراعی دیم و استفاده از فناوری های جدید باعث می شود تولید تا چند برابر فعلی افزایش یابد . صنایع وابسته جهت تبدیل و فرآوری محصولات کشاورزی از دیگر اقداماتی است که می تواند سهم استان را از لحاظ شاخص های اقتصادی به نحو چشمگیری افزایش دهد .

آمار تولید محصولات زراعی و باغی

نام محصول	مقدار تولید	واحد
محصولات زراعی	885	هزار تن
محصولات باغی	130	هزار تن
گندم	482	هزار تن
جو	42	هزار تن
سیب زمینی	250	هزار تن
توت فرنگی	25	هزار تن
گردو	10	هزار تن
انگور	61	هزار تن
حبوبات	40	هزار تن

با توجه به وجود اراضی شیب دار و دامنه های کوهستانی ، مزارع دیم رها شده و زمین های حاشیه رودخانه ها و همچنین بارندگی مناسب ، باغداری و کشت درختان مثمر در استان کردستان اهمیت خاصی دارد . ضمنا پتانسیل توسعه آنها تا چند برابر ظرفیت فعلی وجود دارد . مو کاری (دیم و آبی) ، کشت توت فرنگی ، درختان گردو و بادام ، سیب ، هلو ، زردآلو و ... در اراضی مستعد استان از نظر اقتصادی بسیار مقرون به صرفه است .
در زمینه کشت توت فرنگی استان کردستان از استان های پیشرو در کشور است و محصول تولیدی از شهرت خاصی برخوردار است . با توجه به وجود حدود 25 هزار تن مازاد محصول سالیانه (در شرایط فعلی) ، تبدیل و فرآوری آن به محصولات جانبی ، بسته بندی ، نگه داری و ارسال آن به مناطق دیگر از جمله مواردی است که با برنامه ریزی درست و اصولی و سرمایه گذاری مورد نیاز موجب رونق هر چه بیشتر تولید این محصول باارزش در استان خواهد شد .
از نظر تولید انگور ، استان وضعیت مناسبی را دارد و حدود 50درصد سطح باغات در استان به کشت مو اختصاص یافته ا ست و سالیانه بالغ بر 60هزار تن انواع انگور از جمله رقم خوشناو (انگور سیاه) وارد بازار می شود . این در حالی است که میوه انگور دارای فرآورده های بسیار زیادی می باشد که با ایجاد صنایع تبدیلی می تواند نقش مهمی را در اقتصاد استان ایفا نماید .
کشت و تولید محصولاتی مانند خیار ، گوجه ، هندوانه ، پیاز ، سبزیجات و به ویژه در شهرستان های سنندج و قروه رونق زیادی دارد و هر ساله هزاران هکتار از اراضی آبی استان به کشت این نوع محصولات اختصاص داده می شود . به طور کلی گسترش باغات استان از جمله راهکارهای توسعه و اشتغال در استان محسوب می شود . به طوریکه به ازای هر 3/1 هکتار یک نفر می تواند مشغول به کار باشد ، لذا به ازای 10000 هکتار افزایش سطح زیر کشت باغات زمینه اشتغال 7500 نفر فراهم می شود و حدود 150 هزار تن به تولید محصولات باغی در استان اضافه می شود .
استفاده از فناوری های جدید همراه با افزایش تولید در واحد سطح موجب بهبود کمی و کیفی تولیدات استان در این زمینه خواهد شد .

منابع آب 

استان کردستان با دارا بودن بارندگی حدود 500 میلی متر (بیش از دو برابر بارندگی متوسط ایران) یکی از پر آب ترین استان های ایران است ، به طوری که با 7/1 درصد مساحت 5/3 درصد حجم بارندگی های کشور را دریافت می کند . وضعیت منابع آب استان بر حسب حوضه های آب خیز به شرح زیر می باشد :

حوضه آب خیز سفید رود 

حوضه آب خیز سفید رود با مساحت حدود 13450 کیلومتر مربع حدود یک میلیارد متر مکعب آب های سطحی استان را دریافت می کند . رودخانه های مهمی مانند قزل اوزن ، تلوار ، شور ، اوزن دره در این حوضه قرار گرفته اند ، دشت های وسیع کشاورزی استان اکثرا در حاشیه این رودخانه ها هستند . این حوضه از نظر منابع آب زیر زمینی بسیار غنی است و چاه های عمیق و نیمه عمیق زیادی در دشت های قروه و دهگلان حفر و مورد بهره برداری قرار گرفته اند . طرح هایی مانند تغذیه آبخوان ها و پخش سیلاب و همچنین عملیات ساماندهی و مهندسی رودخانه در این مناطق قابل اجرا است و می توان موجب افزایش ظرفیت بهره برداری از آب های سطحی و زیر زمینی و افزایش سطح زیر کشت اراضی کشاورزی گردد . در حال حاضر عملیات اجرایی سدهای گلباغ ، سیاه زاغ ، سنگ سیاه و چراغ ویس و همچنین مطالعات سدهای آله دره و سورال در دست انجام است که می تواند نقش زیادی در گسترش فعالیت های اقتصادی مرتبط با بخش آب و کشاورزی در این نواحی داشته باشد .
ا نظر شرایط طبیعی و توپوگرافی این حوضه پتانسیل بیش از 10 سد بزرگ و تعداد زیادی سد کوچک را دارد که در صورت احداث می تواند منابع آب سطحی زیادی را مهار نماید که در حال حاضر بدون استفاده از دسترس خارج می شود .

حوضه آبخیز سیروان 

این حوضه با وسعت 7500 کیلومتر مربع از پر آب ترین حوضه های آبخیز ایران و کردستان محسوب می شود . به طوریکه 8/2 میلیارد متر مکعب آب های سطحی استان در این حوضه جریان دارد . رودخانه سیروان با طول 213 کیلومتر از پر آب ترین و بزرگترین رودخانه های استان محسوب می شود . ودخانه هایی مانند گاران ، گردلان ورزاب از مهمترین ودخانه های این حوضه هستند . شرایط توپوگرافی و مورفولوژی خاص رودخانه ها در حوضه سیروان زمینه اجرای پروژه های مهم اقتصادی را در این ناحیه از جمله احداث سدهای بزرگ به منظور آبیاری اراضی کشاورزی ، تولید انرژی ، صید پرورش آبزیان ، توریسم و ایجاد صنایع بزرگ که نیازمند آب زیادی می باشد را فراهم نموده است . سد قشلاق سنندج با ظرفیت 224 میلیون متر مکعب از جمله سدهای موجود است که آب شهر سنندج را تأمین می کند . در حال حاضر سدهای گاوشان با حجم 550 میلیون متر مربع و سد گاران در مریوان در دست ساخت هستند و سد زریوار نیز به منظور افزایش حجم دریاچه از 35 میلیون متر مکعب به 90 میلیون متر مکعب با ارتفاع 5 متر احداث شده است .
به طور کلی حوضه سیروان با قرار گرفتن شهرهای مهمی همچون سنندج (مرکز استان) و مریوان در مرز عراق از نظر منابع آب پتانسیل بسیار زیادی دارد و می تواند موجب بهبود شاخص های اقتصادی در این استان گردد .

حوضه آبخیز زرینه 

این حوضه با 4800 کیلومتر مربع حدود 60/1 میلیارد متر مکعب آب های سطحی استان در آن جریان دارد . سد سقز که یکی از بزرگترین سدهای ایران است (با گنجایش 648 میلیون متر مکعب ) و آب آن از طریق رودخانه خورخوره ، ساروق و چم سقز تامین می شود در این حوضه قرار گرفته است . در حال حاضر سد چراغ ویس بر روی رودخانه چم خان با ظرفیت 6/73 میلیون متر مکعب و با هدف تامین آب شهرهای سنته ، مرخز و پروژه بزرگ ایستگاه پمپاژ لگزی در حال مطالعه است .

حوضه آبخیز چومان و قزلچه 

وسعت این حوضه 1550 کیلومتر مربع است و دارای 820 میلیون متر مکعب اب سطحی است ، شهر بانه در این حوضه قرار گرفته است و رودخانه های زاب ، بوئین و قزلچه سود رودخانه های عمده آن محسوب می شوند .

حوضه آب خیز راز آور (کرخه) 

وسعت این حوضه 500 کیلومتر مربع است و از سر شاخه های حوضه بزرگ کرخه در ایران محسوب می شود . حجم آبدهی این حوضه سالیانه 120 میلیون متر مکعب است . دشت کامیاران از حاصلخیزترین دشت های استان کردستان است و برای تامین آب آبیاری اراضی کشاورزی این ناحیه در حال حاضر عملیات ساخت سد بزرگ گاوشان در 45 کیلومتری جنوب سنندج در دست ساخت می باشد .

وضعیت کلی منابع آب در استان کردستان 

موضوع	مقدار	واحد	درصد نسبت به کشور
حجم بارندگی های سالیانه	2/14	میلیارد متر مکعب	5/3
روان آب های سالیانه	8/7	میلیارد متر مکعب	9/7
منابع آب زیر زمینی	715	میلیارد متر مکعب	2
حجم جریانات خروجی از استان	3/6	میلیارد متر مکعب	-
آب مصرفی در بخش کشاورزی	1/884	میلیارد متر مکعب	-
آب های مصرفی و نفوذ	4/1	میلیارد متر مکعب	57/3
تبخیر و تعرق سالیانه	9/7	میلیارد متر مکعب	8/2

مشخصات سدهای موجود ، در دست ساخت و در دست مطالعه در استان کردستان 

نام سد	محل قرارگیری	حجم	هدف از احداث
سقز	40 کیلومتری سقز	648	تامین آب شهرهای سقز و تبریز و آبیاری 110 هزار هکتار اراضی پایاب سد
قشلاق سنندج	15 کیلومتری سنندج	224	تامین آب شهر سنندج و آبیاری 3 هزار هکتار اراضی پایاب و تولید 3/0 مگاوات برق
گاوشان	45 کیلومتری جنوب سنندج	550	تامین آب مشروب شهر کامیارن و کرمانشاه و آبیاری 33 هزار هکتار اراضی پایاب و تولید 11 مگا وات برق
سیاه زاخ	7 کیلومتری دیواندره	200	آبیاری 17500 هکتار اراضی پایاب
گلباغ	15 کیلومتری جنوب بیجار	1/8	آبیاری اراضی پایاب
بانه	5 کیلومتری بانه	16/4	تامین آب شهر بانه
گاران	10 کیلومتری شمال شرقی مریوان	92	تامین آب شهر مریوان و آبیاری 6155 هکتار اراضی پایاب
چراغ ویس	سقز	6/73	تامین آب شهر سقز
سنگ سیاه	30کیلومتری قروه	32	آبیاری 1570 هکتار اراضی پایاب
سنته	شهرستان سقز	28	آبیاری 7000 هکتار اراضی پایاب
سورال	شهرستان قروه	10	آبیاری 900 هکتار اراضی پایاب
امیر آباد	شهرستان کامیاران	5	آبیاری 700 هکتار اراضی پایاب
مرخز سقز	شهرستان سقز	5/5	آبیاری 550 هکتار اراضی پایاب
آله دره	شهرستان دیواندره	84	آبیاری 1700 هکتار اراضی پایاب
زیویه	شهرستان کامیاران	25/6	آبیاری 780 هکتار اراضی پایاب

دام و تولیدات دامی استان 

به دلیل رخورداری از شرایط طبیعی مناسب و مراتع سرسبز و پوشش گیاهی غنی و همچنین ویژگی های اقلیمی و توپوگرافی مساعد ، دامداری از فعالیتهای بسیار کهن در استان محسوب می شود که از دیر باز بسیاری از ساکنان روستاها و حتی شهرها بدان مشغول بوده اند .
فرآورده های دامی مانند : گوشت قرمز ، شیر ، پنیر ، و محصولات فرعی مانند : چرم و پوست ، موهر و کرک از جمله محصولات استان به شمار می رود . برخی از انواع بزهای اصیل از جمله : بز مرغز که خواستگاه آن استان کردستان می باشد شهرت جهانی دارد . کرک بز مرغز مرغوبت بسیار زیادی دارد و در تولید البسه و صنایع دیگر از آن استفاده می شود .
استان کردستان 63/2 درصد گوشت قرمز ، 6/2 درصد شیر و 8/1 درصد گوشت مرغ کشور را تولید می کند و از این لحاظ موقعیت ممتازی را دارد و با دارا بودن توانمندی های بیشتری که در این زمینه دارد از جمله مراتع بسیار غنی ، پتانسیل تولید علوفه ، آب کافی و نیروی انسانی ماهر و ... درصدهای فوق الذکر می تواند به نحو بسیار چشمگیری افزایش یابد . شهرستان های دیواندره ، سقز و سنندج در این زمینه توانایی های بیشتری دارند . پرورش زنبور عسل نیز در استان کردستان قدمت دیرینه ای دارد و این حرفه به دلیل شرایط اکولوژیکی مساعد رو به توسعه است و تولیدات آن به بازارهای داخلی و خارجی ارسال می شود .

آمار طرح ها و واحدهای دامپروری و ظرفیت آنها در استان کردستان 

نوع طرح	تعداد طرح	ظرفیت واحد در هر دوره	اشتغال زایی (نفر)
مغداری گوشتی	230	3001800 قطعه	900
مرغداری تخم گذار	14	438000 قطعه	90
پرورش مرغ مادر گوشتی	2	145000 قطعه	104
کارخانه جوجه کشی	1	1200000 قطعه	15
زنبور عسل (مدرن)	935	28198 قطعه	429
زنبور عسل (بومی)	1783	29663 قطعه	243
پروار بندی بره (صنعتی)	78	24400  رأس	294
پروار بندی بره (نیمه صنعتی)	42	6000  رأس	80
پروار بندی گوساله (صنعتی)	32	4090  رأس	246
پروار بندی گوساله (نیمه صنعتی)	30	1457  رأس	28
گاوداری شیری (صنعتی)	48	1505  رأس	225
گاوداری (نیمه صنعتی)	320	2697  رأس	320

آمار تولیدات دامی استان 

نوع محصول	میزان	واحد
شیر	150000	تن
گوشت قرمز	18900	تن
مرغ	15500	تن
تخم مرغ	5700	تن
عسل	400	تن
موهر	19	تن
پشم	1300	تن
مو	250	تن

توانمندی های استان در زمینه تولیدات گیاهی ، جنگل ، مرتع و محصولات فرعی 

پوشش گیاهی استان کردستان برخوردار از جنگل های بلوط غرب می باشد که با مساحت حدود 300000 هکتار علاوه بر مناطق مریوان و بانه بخشی از شهرستان کامیاران و سنندج را در بر می گیرد . عمده گونه های درختی این مناطق شامل بلوط ایرانی د، بادام ، افرا و گلابی وحشی می باشد . جنگل های استان علاوه بر حفظ آب و خاک و تامین شرایط اکولوژیکی دارای فرآورده های با ارزشی هستند که مصارف دارویی و صنعتی دارند از جمله : کتیرا ، گز و سقز .
بر طبق آمار اداره کل منابع طبیعی استان سالیانه 30-25 تن کتیرا و 50-70 تن سقز و 100 تن گال از جنگل های استان استحصال می شود . این مواد مصارف بسیلر متعدد در صنعت دارند . کشت درختان صنوبر به ویژه در حاشیه رودخانه ها گسترش زیادی دارد به طوری که حدود 2/13 درصد سطح کل صنوبر کاری های کشور (14500 هکتار) در استان کردستان قرار گرفته است که می تواند نیاز صنایع چوب و کاغذ را بر طرف نماید .
از نظر پوشش گیاهی ، 1200000 هکتار مرتع با تولید سالیانه 332750 تن در استان وجود دارد که نیاز غذایی بخشی از دام های استان را تامین می نمایند . استان کردستان از نظر گونه های گیاهی از غنی ترین استان های ایران محسوب می شود . 340 گونه جنگلی 1094 گونه گیاهی در استان وجود دارد . از نظر گیاهان دارویی و صنعتی این استان بسیار غنی است و حدود 169 گونه گیاهی از 54 تیره با مصرف دارویی و تعداد زیادی نیز دارای مصرف صنعتی درمناطق مختلف استان می رویند . مهمترین گونه های دارویی ثعلب ، شیرین بیان و موسیر است که گسترش زیادی در مراتع و رویشگاه های استان دارند .

شیلات 

وجود 28 رودخانه دائمی بزرگ و 32000 دهنه چشمه و تعداد بسیار زیادی چاه های عمیق و نیمه عمیق ، قنات و دریاچه سدهای قشلاق ، سقز و زریوار بستر مناسب تولید پرورش آبزیان در استان کردستان است . با توجه به کیفیت مطلوب آب های جاری و شرایط اقلیمی متعادل پرورش ماهیان سردابی اهمیت بسزایی در استان دارد . در حال حاضر سالیانه 1927 تن ماهی و میگو در استخرهای پرورش تولید و به بازار عرضه می شوند .
منابع عمده و بزرگ جهت تولید عبارتند از :

• دریاچه سد قشلاق در 15 کیلومتری شهر سنندج
• دریاچه سد سقز در 40 کیلومتری شهر سقز
• دریاچه زریوار مریوان با وسعت 800 هکتار
• سدهای در حال ساخت و مطالعه که در آینده به منابع آبی اضافه خواهند شد
• رودخانه
• استخرهای پرورش ماهی

در راستای استفاده از پتانسیل های استان جهت تولید و تکثیر پرورش ماهیان گرم آبی و سرد آبی پروژه های مهمی اجرا شده و یا در حال اجرا می باشد که مهمترین آنها در جدول زیر ارائه شده اند .

وضعیت تولید آبزیان در استان کردستان 

نام پروژه	محل	ظرفیت سالانه (تن)	میزان اشتغال (نفر)
مجتمع قمچیقای تولید ماهیان سرد آبی	47 کیلومتری شمال شهرستان بجار در روستای قمچیقای	170	128
مجتمع ماهیان سرد آبی پلنگان	45 کیلومتری شهرستان کامیاران در روستای پلنگان	540	417
مجتمع ماهیان سرد آبی سیروان	روستای دیوزنا و مریوان	1500	1125
مجتمع پرورش ماهیان گرمابی سد سقز	سد سقز	6/1 میلیون قطعه ماهی	-

طرح های آتی 

• طرح های کشت ، اهلی کردن و فرآوری تولیدات گیاهان دارویی ، صنعتی ، معطره و اسانس دار
• طرح های شناسایی و تکثیر گاهان زینتی موجود در عرصه های منابع طبیعی مانند گل محمدی
• سرمایه گذار در زمینه محصولات فرعی گیاهان مرتعی ودرختان جنگلی از جمله سقز ، کتیرا ، گال ، بلوط ، گزو و ...
• ایجاد کارخانه تولید اسید تانیک با استفاده از مواد اولیه گال های بلوط
• ایجاد کارخانه های صنایع چوب و نئوپان و تشویق به سرمایه گذاری و افزایش سطح صنوبر کاری های استان و استفاده از تمام توان موجود در داخل استان .
• تهیه طرح جامع بهره برداری توریسمیی از جاذبه های اکوتوریستی استان در راستای توسعه توریسم با استفاده از پتانسیل های استان مانند غار کرفتو ، دریاچه ریوار ، اورامانات ، پارک جنگلی آبیدر و ...
• استفاده از سایت بیوگاز به منظور تهیه انرژی در مناطق کوهستانی
• فرآوری کودهایی حیوانی ، بقایای گیاهی و ضایعات کشت و صنعت ها به منظور افزایش موادآلی خاک های زراعی و باغی .
• تهیه کود بولوژیک قارچی میکوریزا
• احداث کارگاه ها و کارخانه های تبدیل و فرآوری ضایعات کشتارگاهی جهت تولد مواد خوراکی مورد نیاز دام (بااولویت احداث در مجتمع کشتارگاه صنعتی)
• احداث کارگاه های بسته بندی گوشت ، دل ، جگر و قلوه (با اولویت احداث در مجتمع کشتارگاه صنعتی)
• واحد تهیه سالامبور (با اولویت احداث در مجتمع کشتار گاه صنعتی)
• میدان عرضه و واحدهای پرواربندی دام در مجتمع کشتار گاه صنعتی
• کارگاه های نیمه صنعتی فرآوری الیاف تولیدی بزمرخز
• واحد کنترل کیفی و بسته بندی عسل
• احداث محل انتظار دام ، مل فروش دام بالا خص جایگاه تهیه و توزیع بره و گوساله ، کلینیک دامپزشکی و ... در میادین عرضه دام استان .
• تشکیل شرکتی با ماهیت حمل و نقل و بوجاری گندم (ضدعفونی – بوجاری) با استفاده از تکنولوژی جدید در کانون های تولید گندم استان .
• طرح ایجاد نهالستان های تولید نهال و نشاء با استفاده از تکنیک کشت بافت به منظور تکثیر سریع و عاری از ویروس .
• طرح تشکیل شرکت های مکانیزاسیون با ماشین های سنگین و متنوع در امور خاک ورزی ، مبارزه با علف های هرز ، سم زنی ، کاشت و برداشت در مجاورت دشت های استان و مزارع یکپارچه شده .
• طرح تولید خشکبار به طریق صنعتی و بهداشتی ( با توجه به حجم زیاد موه های خشکباری استان) و همزمان بسته بندی خشکبار .
• طرح فرآوری و پرواری سبزی ها و میوه ها نظیر : توت فرنگی ، آلو ، آلبالو ، هلو ، خیار به منظور تولید آبمیوه ، کنستانتره ، شور و ترشیجات .
• تشکیل شرکت های خصوصی تهیه و تولید بذور گواهی شده .
• طرح تولید کارتن و نئوپان از مواد سلولزی (کاه ، کلش حاصل از باقی مانده محصولات زراعی و نی زارهای استان)
• طرح کشت و صنعت تولید علوفه و دام در فلات های مرتفع استان (اوباتو – خرکه)
• کشت های گلخانه ا و تولید خارج از فصل با لحاظ کردن مسائل گلوگاهی .
• تولید و فرآوری سیب زمینی .
• طرح تولد انرژی و نیروی برق – آبی در رودخانه سیروان .