پونه

نامهای گیاه:

لاتین: Mentha pulegium

Syn: M. exigua linn, Puleguim vulgare mill

فارسی: پونه، کوت کوتی، پودنه

عربی: حبق (Hhabaq)، فلیحا (Fulayhha)، فیله (Fulayah)، فودنج (Fudang)

انگلیسی: Pudding grass, European penny royal, Penny royal

فرانسه: Fretillet, Menthe pouliot, Peliot, Pouliot royal, Pouliot

آلمانی: Polei - minze

ریخت شناسی: گیاهی است علفی پایا دارای ساقه‌ای با ظاهر تقریباً استوانه‌ای به ارتفاع cm15ـ10 که به حالت وحشی در دشت‌های مرطوب و حاشیه جریان‌های آب (حتی داخل آب) می‌روید. برگهای بیضوی و نوک‌تیز با دندانه‌های ظریف و یا عاری از آن دارد. از کلیۀ قسمتهای گیاه بوی قوی استشمام می‌گردد، ولی این بو در پایه‌هائی که در آب زندگی می‌کنند اصولاً وجود ندارد. گلهای آن به صورت دسته‌های فراهم در کناره برگهای طول محور ساقه در ماههای تیر تا مهر ظاهر می‌شود. رنگ گلی روشن یا مایل به بنفش دارد. میوه‌اش 4 فندقه و صاف است. دو نمونه از واریته‌های مهم گیاه پونه عبارتند از Var micranthera benth که ساقه‌ای کوتاه با ظاهر کاملاً مشخص دارد.

Var villosa benth که اعضای پوشیده از کرکهای فراوان دارد و چون مقدار اسانس آن زیاد است از این جهت پرورش می‌یابد.

اندام داروئی: سرشاخه‌های گلدار و برگ گیاه پونه دارای خواص درمانی می‌باشد (5).

دامنۀ انتشار: پونه به حالت وحشی در دشت‌های مرطوب و حاشیه جریانهای آب غالب نواحی مرکزی، جنوبی و غربی اروپا، جنوب غربی آسیا، شمال آفریقا، حبشه و جزایر قناری می‌روید. در بیشتر نقاط ایران بویژه در دامنه‌های البرز شمال و شمال شرقی و برخی نقاط دیگر انشار دارد (4).

اجزای متشکله: اعضاء مختلف این گیاه دارای تانن، مواد رزینی، مواد پکتیکی، قند و اسانس است. این اسانس که مقدار آن بر حسب واریته‌های مختلف گیاه و مشخصات محل رویش از 4/0 ـ 1 درصد تغییر می‌کند دارای 75ـ90 درصد از ترکیبات ستن‌دار مخصوصاً پوله ژون، الکل‌های توتال به مقدار 12ـ7%، لیمونن و دیپانتن است. اسانس مذکور به اسانس پونه یا Penny royal oil مرسوم است و گاهی نیز با درخشندگی آبی رنگ جلوه می‌کند که علت آن وجود ماده‌ای به نام آزولن در آن است. در برگ گیاه مذکور، وجود هسپریدین یا دیوسمین مشخص گردیده که مشابه مادۀ موجود در Citrus‌هاست.

اسانس پونه بر حسب آنکه از تقطیر اعضاء چه نوع گیاهی بدست آمده باشد مشخصات نسبتاً متفاوتی نشان می‌دهد.

خواص درمانی: دارای اثر بادشکن، محلل، صفرابر، خلط‌آور، ضد نزله و ضد عفونی‌کننده است. در طب علوم از آن اختصاصاً برای رفع سیاه‌سرفه، آسم، هیستری، نفخ، نقرس و به عنوان قاعده‌آور استفاده بعمل می‌آید. Dr. H. Leclerc از آن نتایج خوبی در رفع نزله و ناراحتی‌های ناشی از گریپ به دست آورد و مشاهده کرد که با مصرف آن، سرفه آرام می‌شود و خروج اخلاط تسهیل می‌گردد. ضمناً چون اثر محرک بر روی ترشحات صفرا دارد تسهیل‌کننده عمل هضم نیز می‌باشد. در استعمال خارج، به منظور رفع لکه‌های جلدی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ بعلاوه چون اثر دفع حشرات دارد، پراکندگی اسانس آن در فضا، موجب دور شدن این جانوران می‌گردد. همچنین در درمان شب‌ادراری کودکان و در تسکین علائم سرماخوردگی نقش دارد.

خواص درمانی در پزشکی گذشته: در زمانهای خیلی قدیم، مردم از آن برای رفع ناراحتی‌های گزش مار و عقرب و در مداوای بیماریهائی نظیر سردرد، استفراغ، دل‌پیچه، احساس چنگ زدگی در معده، بی‌اختیاری دفع ادرار، سنگ کلیه، اختلالات قاعدگی و بسیاری مواد دیگر استفاده می‌نموده‌اند. پونه در طب سنتی به عنوان قاعده‌آور و سقط‌کنندۀ جنین استفاده شده است.

آثار فارماکولوژی: مکانیسم اثر بر روی سرفه، خلط‌آوری همانند مکانیسم آویشن می‌باشد. در شب‌ادراری احتمالاً از طریق اثرات آنتی اسپاسمودیک بر روی دستگاه ادراری اثر می‌کند. مصرف بیش از حد پونه سبب کاهش مقدار کراتینین خون، کاهش وزن نهائی بدن، تغییرات هیستوپاتولوژیک در کبد، کرامپهای شکمی، تهوع، استفراغ، اسهال، رخوت، اضطراب و انقباضات می‌شود؛ همچنین توهمات شنوائی و بینائی برگشت‌پذیر نیز در مصرف بسیار زیاد آن گزارش شده است.

نیازهای اکولوژیکی:

عمدتا در اراضی سنگلاخی مناطق کوهستانی بالای 2500 متر رویش دارد. جوانه زنی بذور آن در خاکهای سبک بسیار مطلوب است