سیل

سیل

سیل چیست ؟

در خلال یا پس از یک بارندگی شدید و ممتد یاآب شدن بر فها و تکه یخ های بزرگ و یا طغیان  رودخانه ها مقدار دبی رودخانه به سرعت افزایش یافته ویا مقدار،آب جاری در حوزه از ظرفیت نگهداری آب در یک آبخیز تجاوز می نماید و در نتیجه آب از بستر عادی خود به صورت رواناب سرریز کرده و به مناطق پایاب انتقال می یابد و در زمین های پست و مناطق اطراف را در بر می گیرد که به این جریان عظیم سیل گفته می شود.

علل وقوع سیل

عوامل متعددی در بروز سیل دخالت دارندکه در زیر به مواردی از آن اشاره میشود

1- تجاوز به حریم و بستر رودخانه ها

2- گاهی بارندگی  های خارج از فصل بارندگی (مانند بارندگی تابستانی ) باعث سیل می شوند. در تابستان رودخانه ها به علت های گوناگون مانند ذوب برفها وغیره پر آب هستند و دیگر اینکه به علت گرم بودن خاک واختفای هوای گرم مرطوب در حفره های خاک، باران شدید تابستانی که به صورت رگبار می باشد نمی تواند در روزنه خاک نفوذ کند و ناچارا جاری می شود و سیل و طغیان را به وجود می آورد.

3- نبود یا کمبود پوشش گیاهی: از بین بردن پوشش گیاهی منطقه در اثر عدم تعادل بین داشت و برداشت مراتع و تخریب جنگل ها که باعث کم شدن فرصت کا فی برای نفوذ آب به اعماق خاک می شود ودر نتیجه باعث از هم پاشیدن خاک به ویژه در مناطق پر شیب شده و موجب شسته شدن سریع خاک های منطقه و ایجاد رواناب های شدید و گل آلود و در نهایت سیل می شو ند.

4- بالا آمدن سطح آب های زیر زمینی ناشی از نفوذ مقادیر زیادی آب به آبخوانها به ویژه آبخوانهای نسبتا کم عمق و یا با قابلیت کم.

5- جنس خاک: هر چقدر کود حیوانی،مواد گیاهی و هو موس بیشتر باشد آب بیشتری در آن نفوذ می کند  و هر چقدر رس بیشتر، آب کمتر نفوذ میکند، بنابر این در اراضی با خاک رسی و چسپنده و فقیر از لحاظ کود،پوشش گیاهی و هو موس به خصوص در مناطق شیبدار سیل ایجاد میگردد. دانه های باران بر اثر ضربه به خاک با عث به هم فشرده شدن و چسپندگی لایه سطح رویی خاک شده و از قدرت جذب خاک و نفوذ آب در عمق می کاهد و به همین علت آب بارندگی در خاک نفوذ نکرده و جاری می شود و در همین حال شدت ضربات باران باعث حرکت دانه‎های خاک شده و این دانه‎ها را همراه خود به حرکت در می‎آورد و معلق شدن این ذرات خاک باعث زیاد شدن حجم آب جاری شده می‎گرد

6- ذوب سریع برف هاو یخ ها: برفها در کو هها در فصل بهار به تدریج ذوب شده و گاهی با بارندگی های شدید این فصل توأم شده و طغیان رودخانه ها را سبب شده و سیل را به وجود می آورد.

7- شکسته شدن سدهای یخی: وقتی رودخانه ها مقدار زیادی یخ از مناطق کوهستانی می آورد پس از کاهش سرعت جریان یخ ها به هم پیوسته،اولین شبکه یخی را تشکیل می دهند و با پیوستن دیگر یخ ها به صورت دیوارهای در شکاف دره ها گیر کرده و سد یخی را به وجود می آورد.

شکسته شدن این دیواره بر اثر گر ما و یا فشار با عث سرریز شدن آب جمع شده در پشت آن به مناطق زیر دست آن خواهد شد.

8- رانش زمین در حاشیه رود خانه ها، استخر ها و مخازنی که نسبت به زمینهای اطراف در ارتفاع بالاتری قرار دارند باعث جاری شدن آب آنها به سمت منا طق زیر دست شده و آنها را در بر میگیرد.

9- تبدیل مراتع به اراضی کشاورزی، شخم زدن اراضی کشاورزی در جهت شیب که باعث عدم نفوذ آب به داخل خاک شده و سیل جاری می شود.

10- بالا آمدن سطح آب در یا ها و در یاچه ها: در یک موج مدی توده عظیمی از آب دریا که گاها 6تا 9 متر ارتفاع دارد. ناحیه گسترده ای از زمین سا حلی راکه ممکن است حد آن به 80تا 100 متر برسد را فرا می گیرد اغلب این امواج مد دریا در اثر زلزله های زیر دریایی اتفاق می افتدو  ولی گاهی به دنبال طو فان نیز حادث می شوند.

خسارت های سیل

خسارت های سیل بر دو قسم هستند

الف – خسارت های مالی: تخریب جاده ها، پل ها، زمین های کشاورزی، مراتع و جنگل ها ،چا ه ها و قنات ها و تخریب بند های سیل گیر، تخریب منازل مسکونی،ازیاد بیماری و ناقلین مالاریا،آلودگی آب ها،از بین رفتن محصولات و حیوانات اهلی (سوء تغذیه)، آسیب به مکان های بهداشتی و ارتباطی (تیرهای برق و تلفن) و تأسیسات آبرسانی شهری وروستایی و همچنین تأسیسات آبیاری کشاورزی از جمله خسارت های مالی ناشی از سیل می باشد.

ب- خسارت های جانی: صد مات وارده به بعضی از تأسیسات مانند مناطق مسکونی و مخازن سوختی مثل بنزین،نفت و گاز و سیستم های برق رسانی گاها آتش سوزی را در بر داردو بسیاری از موارد مشابه دیگر که موجب مرگ و میر فراوان و تعداد محدود تری مجروح می گردد.علل عمده بیماری و مرگ ها اصولا در اثر غرق شدن،برق گرفتگی،عفونت های تنفسی،حیوان گزیدگی و زخم ها در بین ضعیف ترین افراد جامعه اتفاق می افتد.

راه های پیشگیری از سیل

1- حفظ و گسترش پوشش گیاهی:

بهترین و ارزانترین روش می باشد در واقع با حفاظت بیو لو ژیکی و عدم کاشت درخت در کنار رودخانه ها و ایجاد پوشش گیا هی و جنگل ها برای کم کردن سرعت قطرات باران و فرصت کافی برای نفوذ و تغذیه سفره های زیر زمینی می باشد.

2- ایجادو ساخت سد ها و آب بند ها :

برای کم کردن سرعت حرکت آب های جاری و ذخیره و انباشت آب که می توان در تولید برق و آبیاری از آن استفاده کرد

3- ایجاد شیارهای به روی زمین های شیبدار:

      این شیارها در خلاف جهت شیب برای تجمع آب وگا ها توأم با عملیات بیو لوژیکی مانند کاشت نهال و بوته احداث می گردد،در این زمینه بایدعمق گودال و شیارونهال مورد نظر باید بامیزان  بارندگی منطقه متناسب باشد.

4- رعایت اصول و ضوابط مهندسی رودخانه در احداث پل ها مطابق استاندارد.

5- اصلاح بستر رودخانه ها از طرق مختلف:

الف: عریض کردن بستر رودخانه ها

ب: عمیق کردن رودخانه از طریق لایروبی انباشته های طبیعی و غیر طبیعی

ت: تسطیح رودخانه ها

ث: اصلاح مسیر برای کم کردن طول رودخانه 

6- پخش سیلاب ذر زمین های اطراف:

پخش آب در زمین های قابل نفوذ برای تغذیه سفره های آب زیرزمینی به صورت طبیعی و همچنین زیاد شدن و گسترش پوشش گیاهی

7- ثبت آمار و خسارت های سیل و یکنواخت سازی آمار و اطلاعات در ایستگاههای مختلف برای تحلیل علل بروز وتشدید سیل و برآورد دوره بازگشت و احتمال وقوع دوباره آن وچگونگی مقابله و کاش خسارت در حین و قوع سیل.

علل وقوع سیل در ایران

در کشور ایران، تنوع آب و هوایی و شرایط خاص جغرافیایی؛ زمینه پیدایش و شکل گیری انواع بلایای طبیعی را فراهم ساخته است. قرار گرفتن شهر ها و روستاهای ایران در مناطق کوهپایه ای، از میان رفتن پوشش گیاهی، رعایت نکردن حریم امنیتی رودخانه هایی که غالبا از میان و یا کنار شهرها می گذرند، ساخت و ساز های بی رویه در مسیر رودخانه ها، زیر کشت بردن اراضی کنار رودخانه ها و سایر عوامل مشابه، از دلایل اصلی وقوع جریان های سیلاب می باشد.

به عنوان مثال : خانه سازی در حریم رودخانه ها، آن هم با مصالح نا مناسب علت اصلی خسارات سیل در بسیاری از شهرهای کشور بوده است.

• عرصه های در معرض تهدید سیل در کشور

جاده	قنات	اراضی زراعی (باغات ،اراضی آبی ودیم در دشتها وحاشیه رود خانه ها)		آبادیهای واقع در معرض تهدید سیل	شهر های واقع در معرض سیل
کیلومتر	رشته	درصد	هکتار	درصد	تعداد	درصد	تعداد
50000	20000	8/3	1/000/000	12/7	8650	41/5	255

• ارزیابی وضعیت سیل خیزی کشور

سیل خیزی کم	49/14(میلیون هکتار)54درصد	91میلیون هکتار 55/5 درصد مساحت کشور	مساحت مناطق سیل خیز کشور
سیل خیزی متوسط	10/01(میلیون هکتار)11درصد
سیل خیزی زیاد	30/03(میلیون هکتار)23درصد
سیل خیزی خیلی زیاد	1/82(میلیون هکتار)2درصد

بررسی سیل های تاریخی کشور

در ایران گرچه در بسیاری از نقاط بارندگی کم است اما در مناطقی ممکن است درصد بالایی از  بارندگی سالیانه در یک شبانه روز رخ دهد. همین عامل به همراه شیب های تند کوهستانی البرز و زاگرس – که شهر های ما را در دامنه خود جای داده اند- باعث شده است که بروز سیل یکی از نگرانی های عمده – تقریبا در تمام فصول سال – باشد.

سیل در ایران به دلایل ویژگی های زمین شناسی و تخریب های زیست محیطی بسیار آلوده بوده و گل و لای زیادی به همراه دارد. به این علت، اغلب سیل ها در ایران، خسارات زیادی وارد می کنند.

طبق گزارشهای طرح ملی آمادگی و کنترل سوانح طبیعی کشور ایران در 25 سال گذشته با 967 سیل روبرو بوده که از میان 117 سیل بسیار مهم و یا خسارات و تلفات فراوان همراه بوده است. طی این سالها به طور متوسط با 39 سیل در سال، 916 میلیارد و 200 میلیون تومان به کشور خسارت وارد شده است که متوسط خسارت سالانه 36 میلیارد و 600 میلیون تومان بوده است.

بررسی های انجام شده توسط ستاد حوادث غیر مترقبه نشان می دهد که 1890 مورد سیل در فاصله سال های 1331 تا سال 1370 گزارش شده است.

خلاصه نتایج مطالعات خسارات ناشی از سیل های مهم کشور در سال های 70-31 

دهه	تعداد شهر	تعداد حوادث سیل	خانه (باب)	دام (رأس)	پل (دهانه)	مزرعه (هکتار)	راه (کیلومتر)	کشته (نفر)	مجروح (نفر)	خسارت میلیون ریال
41-31	101	191	31938	33075	78	9065	885	6372	76	133637
50-41	131	251	35393	45157	648	14628	1157	694	253	147860
60-51	154	441	43932	73813	97	80573	853	867	161	272505
70-61	239	1007	65769	233003	5724	149217	15290	2639	1516	686674
جمع کل	281	1890	177032	384047	6547	253483	18185	10572	3005	1240676

نمودار- مقایسه تعداد حوادث سیل در سال های 70-31

نمودار- مقایسه تعداد نفرات کشته شده سیل در سال های 70-31

نمودار- مقایسه خسارات ناشی از سیل در سال های 70-31  به میلیون ریال

خلاصه گزارش حوادث سیل در سالهای 1370-1331

ردیف	استانها	تعداد شهر	تعداد حوادث سیل	خانه (باب)	قنات (رشته)	دام (راس)	پل (دهانه)	مزرعه (هکتار)	را ه (کیلومتر)	کشته (نفر)	مجروح (نفر)	خسارت میلیون ریال
1	آذربایجان شرقی	10	79	3034	3	3468	29	820	3135	274	19	48286
2	آذربایجان غربی	13	76	11942	10	6386	605	7820	368	118	69	54861
3	اردبیل	4	26	1430	0	4292	4	320	45	128	26	5541
4	اصفهان	23	96	10856	576	38261	79	8606	2668	2401	393	87867
5	ایلام	7	33	1741	0	11289	106	3509	76	21	56	10887
6	بوشهر	11	87	9362	32	13423	114	114205	338	265	0	34264
7	تهران	11	113	4568	56	16749	41	7735	250	3017	771	30148
8	چهارمحال بختیاری	3	17	8500	5	3380	1	1300	285	39	94	31063
9	خراسان	35	300	20148	764	17188	95	55265	826	580	162	166073
10	خوزستان	22	134	20459	21	25270	72	54302	506	281	51	150768
11	زنجان	3	29	1130	3	9845	5	345	1	50	3	4477
12	سمنان	6	66	6140	165	35808	57	3995	329	75	93	32973
13	سیستان و بلوچستان	9	66	11491	693	102935	0	65044	1320	372	38	163421
14	فارس	21	91	16779	342	42412	4887	19927	966	1384	42	118618
15	کردستان	6	37	593	0	100	2	40	30	22	0	2212
16	کرمان	13	117	12126	1218	29266	31	798605	4458	293	7	121711
17	کرمانشاه	8	21	9667	3	938	35	4685	525	83	58	42545
18	کهکیلویه وبویراحمد	3	50	6943	308	3540	157	1650	329	28	0	31477
19	گیلان	15	57	2766	0	960	14	690	110	10	0	10757
20	لرستان	8	82	2719	36	2303	63	1142	351	368	2	14991
21	مازندران	26	127	4006	0	6473	59	3601	37	130	7	18423
22	مرکزی	5	35	5124	12	133310	3	200	59	86	49	17241
23	هرمزگان	3	33	1037	0	1310	7	60	10	38	0	3414
24	همدان	6	81	3366	24	4210	41	3953	345	62	60	21207
25	یزد	6	37	1005	113	1830	39	344	998	426	6	17449
26	جمع کل	281	1890	177032	4383	384047	6547	253483	18185	10572	2005	1240676

و همچنین در طی بررسی های انجام شده نشان می دهد که در سال 1371، 304 مورد سیل مهم اتفاق افتاده که خسارت مالی ناشی از آن ها متجاوز از 900 میلیارد ریال بوده است.

همچنین می توان به سیل مورخ 9/5/1377 ما سوله اشاره کرد که بر اثر آن 30 نفر کشته، 20 نفر مفقود، 50دستگاه وسیله نقلیه و 6 دهانه پل وبسیاری ساختمان و مناطق مسکونی ، تأسیسات برق رسانی و آبرسانی،ارتباطی و... خسارت دیدند.

و در سال 1373 که در رودخانه کرخه بزرگترین سیلاب خود را داشت و حجم آن 2/1 میلیارد متر مکعب بر آورد شد.

سیل مرداد ماه 1380 در استان گلستان بیش از 41 میلیارد تو مان خسارت به بار آورد  

بر اساس اعلام نظر ستاد حوادث غیر مترقبه استان گلستان: این سیل بیش از 41 میلیارد تومان خسارت مالی در روستا های بخش چشمه ساران آذر شهر به دنبال داشته است و هچنین خسارات وارده بر پل ها و جاده ها بر اثر این سیل بیش از 34 میلیارد تومان برآورده شده است.

بر اساس گزارشات اعلام شده:در حدود 292 واحد مسکونی بر اثر این سیل آسیب دیده اند بیشتر آن تا 80 در صد تخریب شده اندکه 2 میلیارد و300 تومان خسارت در پی داشته است.

در زمینه خسارات وارده در بخش کشاورزی و دامپروری باید گفت: که به نقل ستاد حوادث غیر مترقبه، 600 هکتار از اراضی شالیزاری منطقه، 100 هکتار از باغات در بخش کشاورزی و 425 راس دام تلف شدندکه جمعا 2 میلیارد و 500 تومان خسارت به این بخش ها وارد کرده است. و در سایر بخش ها در حدود 2 میلیاردو 809 میلیون خسارت در بر داشته است.

سیل مرداد 1380 در سال های اخیر نیز با شدت و ضعف تکرار شده و نظیر آن سیل سوم مرداد امسال می باشد که باز هم منجر به خسارات زیادی شد.

درسالهای اخیر با تمهیداتی که از سوی مسئولین امر به ویژه در بخش آبخیزداری صورت گرفته است امید می رود با ترویج نحوه صحیح بهربرداری از منابع طبیعی با توجه به استعداد وقابلیت آنها، بررسی اطلاعات و آمار سیل های گذشته در حوضه های مختلف، بررسی توزیع فصلی سیل های مهم اتفاق افتاده،  تحلیل آماری هریک از این سیل هاو محاسبه دوره برگشت هر یک به خصوص سیل های بزرگ ودر نهایت تهیه یک مدل برای پیش بینی و هشدار سیل میزان خسارات ناشی از سیل به حداقل مقدار خود برسد.

منابع:

• بررسی سیل های تاریخی کشور؛ مهندس مشایخی؛ جلد اول؛ نشریه شماره 38؛1380

• سیل چیست؟ و چگونه به وجود می آید؛ نشریه ترویجی 37؛ چاپ اول؛ تابستان 1373