کنوانسیون تنوع زیستی

در دنیایی که به سرعت به سوی جهانی شدن پیش می رود، "تنوع زیستی" و یا به بیانی دیگرمدیریت منابع گرانبهای حیات، یکی از بزرگترین و مهم ترین چالشهای پیش روی بشر امروز به شمار می آید.

تنوع زیستی و یا به بیانی دیگر شبکه حیات منبعی است که خانواده ها، اجتماعات، ملتها و نسلهای آینده به آن وابسته هستند و همچنین حلقه اتصال بین ارگانیسم ها یی محسوب می شود که هر کدام از آنها در اکوسیستمی وسیعتر نقش خود را ایفا می نمایند.

اگرچه در طول تاریخ، تنوع زیستی همواره یکی از موضوعات مهم جوامع بشری بوده است ولی در دهه هفتاد، جلوگیری از تخریب محیط زیست و کاهش تعداد گونه ها و اکوسیستم ها منجر به شگل گیری تلاشهای جمعی گردید.

در سال ۱۹۷۲ کنفرانس سازمان ملل متحد در زمینه محیط زیست انسان که در استکهلم برگزار گردید به شکل گیری برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) منتهی شد. دولتها تعدادی از موافقتنامه های منطقه ای و بین المللی را در جهت مواجه با موضوعات مختلف امضاء نمودند که از جمله آنها می توان به موافقتنامه حفاظت از تالابها و همچنین موافقتنامه قانونمند نمودن تجارت بین المللی در زمینه گونه های در معرض خطر اشاره نمود. اگر چه توافقات مذکور به همراه موافقتنامه کنترل مواد شیمیایی سمی و کنترل آلودگی به کاهش موج تخریب کمک کرده است ولی در خنثی نمودن اثر آن توفیق چندانی نداشته است. به عنوان مثال می توان به اعمال تحریم بین المللی و یا اعمال محدودیتهایی در زمینه خرید و فروش حیوانات و گیاهان خاص و نادر اشاره نمود که موجب کاهش سطح برداشت بی رویه محصول و شکارغیر قانونی شده است.

در سال ۱۹۸۷، کمیسیون محیط زیست و توسعه (کمیسیون Brundtland) اعلام نمود که توسعه اقتصادی باید از نظر اکولوژیکی تخریب کمتری به همراه داشته باشد. در گزارش مهم این کمیسیون با عنوان "آینده مشترک ما" چنین آمده است : "بشر می تواند توسعه ای پایدار را در جهت پاسخ گویی به نیازهای زمان حال خود بدون تضعیف توانایی نسلهای آینده در برآورده نمودن نیازهایشان بنا نهد."

نگرش جدید در سال ۱۹۹۲، بزرگترین نشست رهبران جهان در زمینه محیط زیست در کنفرانس سازمان ملل در ریودوژانیرو برزیل با نام "اجلاس زمین" تشکیل شد. در این کنفرانس تعدادی موافقتنامه بین المللی و از جمله دو موافقتنامه الزام آور به نام معاهده تغییرات آب و هوایی و معاهده تنوع زیستی امضاء شد. معاهده تغییرات آب و هوایی به موضوعات مربوط به گازهای صنعتی و دیگر گازهای گلخانه ای مانند دی اکسید کربن می پردازد و معاهده تنوع زیستی اولین موافقتنامه جهانی در زمینه حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع تنوع زیستی به شمار می آید. کنوانسیون تنوع زیستی به سرعت توسط کشورهای زیادی امضاء شد. بیش از ۱۵۰ کشور سند معاهده تنوع زیستی را در ریودوژانیرو امضاء کردند و از آن زمان تا کنون سند مذکور توسط ۱۸۷ کشور امضاء شده است. اهداف کنوانسیون تنوع زیستی به شرح ذیل است: • حفاظت از تنوع زیستی؛ • بهره برداری پایدار از منابع تنوع زیستی؛ • تسهیم عادلانه و برابر منافع حاصل از بهره برداری از منابع ژنتیکی؛

بر خلاف معاهداتی که پیشتر به تصویب رسیده بودند و حمایت از گونه ها و زیستگاههای خاص را مد نظر قرار می دادند، در کنوانسیون تنوع زیستی تصریح شده است که اکوسیستم ها، گونه ها و ژنها باید در جهت تامین منافع انسان به صورتی که موجب کاهش تنوع زیستی در بلند مدت نگردد، مورد بهره برداری قرار گیرند.

کنوانسیون همچنین بر اساس اصل پیشگیرانه به سیاستگذاران تذکر می دهد در مواردی که خطر کاهش شدید و یا فقدان تنوع زیستی وجود دارد نباید به دلیل نبود استدلالهای منطقی وعلمی در برطرف نمودن و یا کاهش تهدیدات، از انجام اقدامات اساسی خودداری نمایند.

در کنوانسون نیاز به مشوقهای اساسی درجهت حفاظت از تنوع زیستی مورد تائید قرار گرفته است. در نظر گرفتن مشوقهای مذکور منافع مهم زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی را به همراه خواهد داشت.

تعدادی از موضوعات مهمی که در معاهده به آنها پرداخته می شود، به قرار ذیل است:

• اختصاص مشوقهایی برای حفاظت و بهره برداری پایداراز تنوع زیستی؛
• دسترسی مستمر به منابع ژنتیکی؛
• دسترسی به تکنولوژی و انتقال آن از جمله بیو تکنولوژی؛
• همکاری فنی و علمی؛
• ارزیابی میزان اثرات زیست محیطی؛
• آموزش و تنویر افکار؛
• تامین منابع مالی؛
• ارائه گزارش ملی در زمینه فعالیتهای انجام شده در راستای اجرای تعهدات.

اهمیت تنوع زیستی

منافع حاصل از تنوع زیستی شامل همه انسانها می شود. منابع زیستی ستونهایی هستند که تمدن بر روی آنها بنا شده است. منابع طبیعی در صنایع و فعالیتهای متفاوتی مانند: صنایع کشاورزی، آرایشی، دارویی، کاغذ سازی، پرورش گیاه، ساخت و ساز و بازیافت مواد زائد کاربرد دارند. کاهش تنوع زیستی موجب تهدید ذخائر غذایی ، فرصتها ی گردشگری، منابع چوب، دارو و انرژی می شود و همچنین درعملیات اکولوژیکی مهم مداخله می نماید.

نیاز ما به اجزاء سازنده طبیعت که زمانی آنها را نادیده گرفتیم، اغلب مهم و غیر قابل پیش بینی است. با گذشت زمان برای درمان بیماریها و یا استفاده از ژنهای مقاوم گیاهان وحشی در محافظت ازمحصولات کشاورزی در مقابل آفات، به طبیعت پناه می بریم. به علاوه، ارتباطات گسترده دربین اجزاء مختلف تنوع زیستی، کره زمین را به زیستگاهی برای تمام انواع گونه ها، از جمله بشر تبدیل نموده است. سلامت ما و همچنین سلامت اقتصاد و جامعه انسانی ما به ذخائر مختلف حاصل از فعالیتهای اکولوژیکی مختلف که بسیار ارزشمند بوده و قابلیت جایگزینی ندارند وابسته است. این فعالیتهای طبیعی آنقدر متفاوت هستند که تقریباً نامحدود به نظر می رسند. به عنوان مثال، حتی در سطحی بسیار وسیع، جایگزین نمودن فعالیتهایی مانند کنترل آفات که توسط بسیاری از موجوداتی صورت می پذیرد که از یکدیگر به عنوان غذا استفاده می کنند (کنترل بیولوژیکی) و یا عمل گرده افشانی که توسط حشرات و یا پرندگان انجام می شود، تقریباً غیر ممکن است.

اکوسیستم محصولات و خدماتی را از قبیل موارد ذیل ارائه می نماید:

• تامین غذا، سوخت و الیاف؛
• تامین مواد ساختمانی؛
• پالایش هوا و آب؛
• سم زدایی و تجزیه مواد زائد؛
• پایدارنمودن و تعدیل هوای کره زمین؛
• تعدیل سیل، خشکی، تغییرات شدید آب و هوایی و شدت باد؛
• حاصلخیزنمودن خاک و امکان تجدید آن از جمله ایجاد چرخه غذایی؛
• گرده افشانی گیاهان و تعداد بسیار زیادی ازمحصولات کشاورزی؛
• کنترل آفات و بیماریها؛
• حفظ منابع ژنتیکی به عنوان عوامل اصلی ایجاد تنوع در محصولات کشاورزی،دام، دارو و ....؛
• تاثیرات فرهنگی وکمک به افزایش زیبایی محیط؛
• توانایی سازگاری گونه ها با تغییرات.

تنوع زیستی در معرض تهدید

زمانی که در مورد خطراتی که طبیعت را محاصره کرده است، تفکر می کنیم، اغلب متوجه خطراتی می شویم که دیگر مخلوقات را تهدید می نماید. کاهش تعداد حیوانات زیبایی مانند پاندا، ببر، فیل، نهنگ و گونه های مختلف پرندگان، توجه جهانی را به مسئله گونه های در معرض خطر معطوف کرده است. در دنیای امروز گونه ها با سرعتی ۵۰ تا ۱۰۰ برابر سرعت معمول از بین می روند و این روند به شدت رو به افزایش است. در حال حاضر حدود ۳۴۰۰۰ گونه گیاه و ۵۲۰۰ گونه حیوان (یکی از هشت گونه آن پرنده می باشند) با خطر انقراض روبرو هستند.

امروزه گنجینه ارزشمندی از گونه های گیاهی و جانوران اهلی که بشر در طول هزاران سال به منظور تامین غذا پرورش داده، رو به نقصان گزارده است. علت این امر را عمدتاً باید در کشاورزی به شیوه مدرن و تجاری که بر روی تعداد نسبتاً اندکی از محصولات کشاورزی تمرکز می نماید، جستجو نمود. حدود ۳۰% از حیوانات درمزارع در حال حاضر با خطر انقراض روبرو هستند.

در حالیکه کاهش تعداد گونه های منفرد توجه ما را به سوی خود جلب می نماید، پراکندگی، تخریب ونابودی جنگلها، تالابها، صخره های مرجانی و دیگر اکوسیستمها، بزرگترین تهدیدات فراروی تنوع زیستی به شمار می آیند. امروزه حدود ۴۵% از جنگلهای اولیه از بین رفته اند و این امر به صورت عمده در قرن گذشته صورت پذیرفته است. این حقیقت تلخ با در نظر گرفتن اینکه جنگلها زیستگاه اکثریت گونه های زیستی شناخته شده در کره زمین محسوب می شوند، نمود بیشتری می یابد.

علیرغم وجود مواردی از احیاء جنگلها، در تمام جهان و به خصوص در مناطق استوایی وسعت جنگلها به سرعت در حال کاهش است. در میان اکوسیستم های غنی حدود ۱۰% صخره های مرجانی از بین رفته اند و یک سوم بقیه نیز در ۱۰-۲۰ سال آینده از بین خواهند رفت. درختان حرا ساحلی نیز که زیستگاه گونه های بیشماری از جانوران آبزی و پرندگان و... محسوب می شوند، آسیب پذیر گردیده و نیمی از آنها تا به حال از بین رفته اند.

تغییرات آب و هوایی اتمسفر مانند تخریب لایه ازن و تغییرآب و هوا، وضعیت موجود را وخیم تر می نماید. در اثر نازک شدن لایه ازن ، میزان تابش اشعه های ماوراءبنفش B که برای سلولهای زنده مضر است به سطح زمین افزایش می یابد. گرم شدن کره زمین تغییراتی در زیستگاهها و پراکندگی گونه ها ایجاد نموده است. به گفته دانشمندان حتی یک درجه افزایش دمای میانگین کره زمین در زمان محدود تعداد بسیار زیادی از گونه ها را در معرض نابودی قرار می دهد و سیستمهای تولید غذا را نیز با اختلال جدی روبرو می سازد.

کاهش تنوع زیستی اغلب میزان و ایجاد اکوسیستم ها را کاهش داده و در نتیجه سبد کالاها و خدماتی که توسط طبیعت ایجاد شده و در اختیار ما قرار می گیرد را کوچکتر می نماید. کاهش تنوع زیستی، اکوسیستم را ناپایدار نموده و توانایی آن در مواجهه با بلایای طبیعی مانند سیل، خشکی، طوفان و یا مشکلاتی از قبیل آلودگی و تغییرات آب و هوا که توسط بشر ایجاد می شوند را کاهش می دهد. تا به حال هزینه های زیادی برای جبران خسارات ناشی از سیل و طوفان که در اثر از بین رفتن جنگلها شدت یافته است، صرف شده و انتظار می رود که گرم شدن زمین خسارات بیشتری را موجب شود.

کاهش تنوع زیستی به صور دیگر نیز مخاطره آمیزاست. هویت فرهنگی ملتها به شدت ازمحیط زیست آنها ریشه گرفته است. تصاویری از گیاهان وحیوانات به عنوان سمبل در پرچم، مجسمه و تمثالهایی که نماد فرهنگی جامعه را به تصویر می کشند،مشاهده می شوند.

در حالیکه کاهش تعداد گونه ها به صورت طبیعی اتفاق افتاده است، سرعت انقراض به علت فعالیتهای بشر شتاب فزاینده ای یافته است. اکوسیستم ها پراکنده و یا ناپدید شده اند و تعداد کثیری از گونه ها نیز در حال کاهش بوده و یا منقرض گردیده اند. بعد از انقراض نسل دایناسورها که در ۶۵ سال پیش به علت بلایای طبیعی به وقوع پیوست، ما انسانها بزرگترین بحران انقراض را ایجاد نموده ایم. این مسئله با توجه به وابستگی بشر به محصولات کشاورزی، دارویی و دیگر منابع زیستی و تجدید ناپذیر بودن انقراضها ی مذکور، تهدیدی برای سلامت انسانها محسوب می شود. علاوه بر اینکه ضعیف نمودن سیستم حمایتی زندگی تبعات بسیار وخیمی را به دنبال خواهد داشت، از بین بردن اشکال حیات ومحروم نمودن نسلهای امروز و آینده از حق حیات، عملی غیر اخلاقی محسوب می شود.

آیا ما انسانها قادرهستیم که از اکوسیتمهای موجود در جهان و گونه های ارزشمند آن وهمچنین میلیونها گونه دیگر که تعدادی از آنها غذا و داروی فردای ما را تامین می کنند، محافظت نمائیم؟ پاسخ به این سوال را باید در توانایی ما در همراستا نمودن نیازهایمان با توانایی طبیعت در تولید مواد مورد نیاز و بازگرداندن مواد زائد به چرخه طبیعت (بازیافت) جستجو نمائیم.

تنویر افکار و آموزش

مرحله گذار به توسعه پایدارنیازمند تغییر نگرش عمومی نسبت به بهره برداری قابل قبول از طبیعت است و این مهم تنها در صورتی که افراد از آگاهی، مهارت و تشکیلات لازم برای درک و پرداختن به موضوعات تنوع زیستی برخوردار باشند، انجام پذیر خواهد بود. دولتها و واحدهای اقتصادی باید در زمینه تامین نیروی انسانی و آموزش آنان سرمایه گذاری نموده و از دانشمندانی که با موضوعات تنوع زیستی در ارتباط هستند و می توانند راهنمائیهایی در زمینه تنوع زیستی ارائه نمایند، حمایت نمایند.

همچنین نیاز به تدوین برنامه بلند مدت تنویر افکار عمومی برای ایجاد تغییردر نحوه رفتار و نحوه زندگی و آماده نمودن جوامع در پذیرش تغییرات مذکور، احساس می شود. ارتقاء آموزش یکی از اهداف بیان شده در معاهده تنوع زیستی است.

نقش افراد در حفاظت از تنوع زیستی

اگرچه دولتها نقش رهبری را درحفاظت از تنوع زیستی و هدایت مشارکت فعال کلیه بخشهای جامعه بر عهده دارند، فعالیت میلیاردها انسان در حفاظت از تنوع زیستی و بهره برداری پایدار آن، بسیار تعیین کننده خواهد بود.

جوامع محلی که "مدیران بلافصل" اکوسیستم هایی محسوب می شوند که درآنها زندگی می کنند، تاثیر بسیار مهمی در جوامع بر جای می گذارند. بسیاری از پروژه ها که در سالهای اخیر انجام شده اند، مشارکت جوامع محلی را با مدیریت پایدار تنوع زیستی ، همکاری ارزشمند تشکلهای مردم نهاد و سازمانهای دولتی همگام نموده اند.

در نهایت شهروندان آخرین تصمیم گیرندگان در زمینه تنوع زیستی هستند که از طریق انتخاب دقیق محصولات خریداری شده و حمایت از سیاستهای دولتهای متبوع خود، جهان را به سمت توسعه پایدارهدایت می نمایند. اگرچه دولتها، شرکتها و دیگران، مسئولیت تنویر افکار عمومی را بر عهده دارند، ولی در نهایت تصمیمات "فردی" که میلیاردها بار در روز اتخاذ می شوند، تعیین کننده خواهد بود.

نتیجه گیری

اگرچه هنوز معاهده تنوع زیستی دوران طفولیت خود را سپری می نماید، ولی حضور و تاثیر آن کاملاً محسوس است. فلسفه توسعه پایدار، راهبرد اکوسیستم و تاکید بر روی ایجاد مشارکت، همگی درشکل گیری اقدام جهانی در زمینه تنوع زیستی موثر بوده اند. اطلاعات و گزارشاتی که دولتها گردآوری و با یکدیگر مبادله می نمایند، زمینه مناسبی برای درک چالشها و حل مشکلات خواهد بود.

فعالیتهای زیادی در پیش رو وجود دارد. مسیری که کنوانسیون تنوع زیستی کره زمین در قرن آینده طی می نماید، مهمترین آزمون ارزیابی میزان موفقیت آن خواهد بود. در شرایطی که امروزه رشد فزاینده جمعیت انسانها، تغییرات آب و هوا، تخریب لایه ازن و مواد شیمیایی مضر، گونه ها و اکوسیستم ها را به صورت جدی تهدید می نماید، در صورت عدم حفاظت موثر از تنوع زیستی ، کودکان امروز ، فردا در دنیایی محروم زندگی خواهند نمود.

راه حل جلوگیری از وقوع تراژدی مذکور توسط استراتژی جامع و جهانی تنوع زیستی ارائه گردیده است. در صورتی که دولتها، کلیه مفاد کنوانسیون را اعمال نمایند و حفاظت و توسعه پایدار تنوع زیستی را به عنوان یک اولویت اصلی قلمداد کنند، دستیابی به آینده ای روشن و ایجاد ارتباط جدید و پایدار بین بشر و طبیعت برای نسلهای آینده امکان پذیر خواهد بود.

گردآوری و ترجمه: ویدا منتخب