تسهیلات محیط زیست جهانی

تسهیلات محیط زیست جهانی (GEF) سازمان مالی مستقلی است که در جهت اجرای پروژه هایی که منافع جهانی در پی دارند و معیشت پایدار را در جوامع محلی ارتقاء می دهند، وامهایی را در اختیار کشورهای در حال توسعه قرار می دهد.

حروف اختصاری

عنوان	Title	Abbreviation
تسهیلات محیط زیست جهانی	Global Environmental Facility	GEF
برنامه عمران سازمان ملل متحد	United Nations Development Programme	UNDP
برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد	United Nations Environment Programme	UNEP
بانک توسعه آفریقا	African Development Bank	AfDB
بانک توسعه آسیا	Asian Development Bank	ADB
بانک بازسازی و توسعه اروپا	European Bank for Reconstruction and Development	EBRD
بانک توسعه داخلی آمریکا	Inter-American Development Bank	IDB
صندوق بین المللی توسعه کشاورزی	International Fund for Agricultural Development	IFAD
سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل	UN Food and Agriculture Organization	FAO
سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل	UN Industrial Development Organization	UNIDO
معاهده تغییرات آب و هوایی سازمان ملل	United Nations Framework Convention on Climate Change	UNFCCC
معاهده بیابان زدایی سازمان ملل	UN Convention to Combat Desertification	UNCCD
هیئت مشورتی علمی و فنی	Scientific and Technical Advisory Panel	STAP
آلاینده های آلی ماندگار	Persistent Organic Pollutants	POPs
کنفرانس اعضاء	Conference of Parties	COP
معاهده تنوع زیستی	Convention on Biological Diversity	CBD
پروتکل ایمنی زیستی کارتاجینا	Cartagena Protocol on Biosafety	CPB

سرمایه GEF

از سال ۱۹۹۱میلادی،GEF 6.8 میلیارد دلار کمکهای مالی اعطا نموده است و از طریق سرمایه گذاری مشترک و با اختصاص بیش از ۲۴میلیارد دلار از ۱۹۰۰ پروژه که منافعی برای محیط زیست جهان در بر دارند، در بیش ا ز ۱۶۰ کشور در حال توسعه و همچنین کشورهایی با اقتصاد در حال گذر حمایت نموده است.سرمایه GEFتوسط کشورهای اهدا کننده تامین می شود.

در سال ۲۰۰۶، سرمایه چهار سال GEF بالغ بر ۳/۱۳ میلیارد دلار توسط ۳۲ کشور اهدا کننده تامین گردید.

مدیریت پروژه های GEF

پروژه های GEF به صورت عمده توسط سازمانهای ذیل مدیریت می شود:

• برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP)؛
• برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP)؛
• بانک جهانی.

این سه سازمان نقش اصلی را در مدیریت پروژه های GEF بر عهده دارند و از طریق آنان GEF در جهت ارائه خدمات به کشورهای در حال توسعه، کشورهای شرق اروپا و فدراسیون روسیه که مجموعه ای بیش از ۱۶۰کشور را در بر می گیرد، مجموعه ای از پروژه های مختلف را گردآوری نموده است. به علاوه همکاری GEF با این شرکا، از تلاشهای منفرد آنان در زمینه همسو سازی موضوعات مورد علاقه محیط زیست جهانی با سیاستها و برنامه ها حمایت می نماید.

در سال ۱۹۹۱، شورای GEF فرصتهایی را در جهت مشارکت در اجرای پروژه ها در اختیار هفت سازمان دیگر به ترتیب ذیل قرار داد:

• بانک توسعه آفریقا (AfDB)؛
• بانک توسعه آسیا (ADB)؛
• بانک بازسازی و توسعه اروپا (EBRD)؛
• بانک توسعه داخلی آمریکا (IDB) ؛
• صندوق بین المللی توسعه کشاورزی (IFAD) ؛
• سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) ؛
• سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد (UNIDO).

معاهدات

GEF سرمایه لازم را به منظور کمک به کشورهای در حال توسعه در برآورده نمودن اهداف بیان شده در معاهدات محیط زیست بین المللی ارائه می نماید و به عنوان "ساز وکار مالی" چهار معاهده ذیل عمل می نماید:

• معاهده تنوع زیستی؛
• معاهده تغییرات آب و هوایی سازمان ملل؛
• معاهده بیابان زدایی سازمان ملل؛
• معاهده آلاینده های آلی ماندگار استکهلم.

معاهدات فوق راهنمایی های استراتژیک گسترده ای را در اختیار شورای GEF قرار می دهد. شورای GEF این راهنمایی ها را به معیارهای عملیاتی (دستور العمل) پروژه های GEFتبدیل می نماید. GEF همچنین با دیگر معاهدات و موافقت نامه های بین المللی ذیل در زمینه محیط زیست همکاری نزدیک دارد:

• با همکاری پروتکل مونترال معاهده وین در مورد مواد مخرب لایه ازن، وامهای GEF ، فدراسیون روسیه و کشورهای اروپای شرقی را در عدم استفاده از مواد شیمیایی مخرب لایه ازن یاری می دهد؛
• موافقت نامه های آبهای منطقه ای و بین المللی از ابتکار عمل GEF در حمایت از آبهای بین المللی پشتیبانی می نماید.

انواع پروژه های GEF

پروژه های GEF به شش موضوع ذیل که از نظر محیط زیست جهانی حائز اهمیت هستند، می پردازد:

• تنوع زیستی؛
• تغییرات آب و هوایی؛
• منابع آبی جهان؛
• تخریب زمین؛
• لایه ازن؛
• آلاینده های آلی ماندگار.

تنوع زیستی

تقریباً نیمی از پروژه های GEF در جهت حفاظت و استفاده پایدار از تنوع زیستی بیولوژیکی شکل گرفته اند. به عنوان ساز و کار مالی کنوانسیون تنوع زیستی،GEF از راهنمائیهای کنفرانس اعضاء (COP) در زمینه سیاستها، استراتژی ها، اولویتهای برنامه و شرایط احراز صلاحیت برای استفاده از منابع در زمینه های مورد نظر کنوانسیون استفاده می کند. پروژه ها معمولاً با یک و یا تعداد بیشتری از چهار نوع زیست بوم بحرانی و اجتماعات انسانی به قرار ذیل، در ارتباط هستند:

• مناطق خشک و نیمه خشک؛
• منابع ساحلی، دریایی و آبهای شیرین؛
• جنگلها؛
• کوهها.
پروژه های تنوع زیستی از ابتکار عملهایی در جهت افزایش حفاظت از تنوع زیستی پایدار در محل اصلی مناطق حفاظت شده، ایجاد چشم انداز، تسهیل اجرای پروتکل ایمنی زیستی کارتاجینا(CPB) و اشاعه تجربیات و فن آوری حمایت می کنند. چهار استراتژی ذیل، اولویتهای تعیین شده و دستورالعمل مناطق مورد نظر تنوع زیستی را مشخص می نماید:
• تسهیل پایداری سیستمهای مناطق حفاظت شده در سطوح ملی؛
• همسو سازی حفاظت از تنوع زیستی در ایجاد چشم اندازهای زمینی/ دریایی و یا بخشها؛
• تسهیل اجرای معاهده سازمان ملل در زمینه پروتکل ایمنی زیستی کارتاجینا؛
• طراحی، اشاعه و درک روشهای مناسب برای مواجهه با موضوعات جاری و پدید آمده در زمینه تنوع زیستی.

دستور العملهای تکمیلی توسط شش برنامه عملیاتی که طیف وسیعی از زیست بوم ها و دیگر سیاستهای موجودGEF را در بر می گیرند، ارائه می شود.

در پروژه های تنوع زیستی بر حفاظت در محل اصلی و استفاده پایدار و افزایش نقش تسهیل کننده GEF در پروژه ها تاکید شده است. به علاوه، اولویتهای استراتژیک تنوع زیستی GEF ، از برنامه های کاری اخیر معاهده تنوع زیستی حمایت نموده و تفکر رایج را در منطقه حفاظت شده منعکس می نماید.

تغییرات آب و هوایی

پروژه هایی که به موضوع تغییرات آب و هوایی می پردازد، دومین گروه بزرگ پروژه های GEF را تشکیل می دهد. به عنوان ساز وکار مالی معاهده تغییرات آب و هوایی سازمان ملل (UNFCCC)، GEF از راهنمائیهای کنفرانس اعضاء در زمینه سیاست، اولویتهای برنامه و معیارهای احراز صلاحیت استفاده می کند. پروژه های تغیرات آب و هوایی که به منظور کاهش خطرات مرتبط با تغیرات آب و هوا یی جهان طراحی شده اند، انرژی مورد نیاز توسعه پایدار را تامین می نمایند و در چهار زمینه ذیل سازماندهی می شوند:

• رفع موانع موجود در امور حفاظت و افزایش بازده انرژی؛
• ترغیب به استفاده از منابع انرژی تجدید پذیر از طریق رفع موانع در کاهش هزینه های اجرایی؛
• کاهش هزینه های بلند مدت فن آوریهایی که گازهای گلخانه ای را انتشار می دهند؛
• حمایت از توسعه حمل و نقل پایدار.

آبهای بین المللی

پروژه های GEF در زمینه جلوگیری از آلوده شدن آبهای بین المللی از اهداف موافقت نامه های منطقه ای و بین المللی تاثیر پذیرفته و در مسیر محقق نمودن آنها هدایت می شوند. پروژه های مذکور به کشورها کمک می کند تا از تجربیات یکدیگر و چالشهایی که در این زمینه با آنها روبرو هستند مطلع شوند، با یکدیگر همکاری نمایند و تغییراتی را در سطح داخلی در جهت مواجهه با مشکلات ایجاد نمایند.

طبقه بندی پروژه های مرتبط با آب به شرح ذیل است:

• آبگیر؛
• آب و خاک؛
• آلاینده ها.
تخریب لایه ازن

خارج نمودن مواد مخرب لایه ازن (ODS) روش بسیار موثری در دستیابی به منافع محیط زیست جهانی کوتاه مدت و بلند مدت است.GEF با همکاری پروتکل مونترال معاهده وین در زمینه مواد مخرب لایه ازن، پروژه هایی را با همکاری فدراسیون روسیه و کشورهای اروپای شرقی و آسیای مرکزی در زمینه توقف استفاده از مواد شیمیایی تخریب کننده لایه ازن (ODS) اجرا می نماید. پس از گذشت یک دهه از انجام همکاریهای بین المللی، از تمرکز بعضی از مواد شیمیایی مذکور در جو، کاسته شده است.

تخریب زمین

انگیزه GEF در تامین بودجه فعالیتهایی در زمینه پیشگیری و کنترل تخریب زمین از ماهیت و گستره ارتباط آن با تغییرات محیط زیست جهانی نشات می گیرد. جنگلهای تخریب شده و منابع آبی آلوده، تنوع زیستی را در معرض خطر قرار داده، موجب بروز تغییرات آب و هوایی گردیده و سیکلهای هیدرولوژیکی را مختل می نمایند. با توجه به اهداف معاهده بیابان زدایی سازمان ملل (UNCCD)، تعداد کثیری از پروژه های GEF به منظور مقابله با تخریب زمین در قالب چهار زمینه ای که در بالا به آن اشاره گردید اجرا می شوند. در سال ۲۰۰۲ شورای GEF، تخریب زمین را به عنوان زمینه کاری جدید تصویب نمود و در سال ۲۰۰۳، UNCCD، GEF را به عنوان ساز و کار مالی رسمی پذیرفت.

آلاینده های آلی پایدار

در سال ۲۰۰۱، کشورها معاهده آلاینده های آلی ماندگار استکهلم (POPs) را تصویب کرده و GEF را به عنوان ساز وکار مالی موقت معرفی نمودند. در زمان اجرایی شدن معاهده، GEF رسماًَ تحت این عنوان فعالیت خواهد نمود. در اکتبر سال ۲۰۰۲، شورای GEF، آلاینده های آلی ماندگار را به عنوان زمینه کاری جدید تصویب نمود.

آلاینده های مذکور، ترکیبات بسیار پایداری هستند که از طریق فرایند مکرر تبخیر و رسوب گذاری در جهان در چرخش هستند و از طریق اتمسفر و اقیانوس به مناطق دوردست منتقل می شوند. این مواد در بافتهای موجودات زنده انباشته می شوند و آلاینده های آلی را از طریق غذا و آب و هوا جذب می نمایند. آلاینده های آلی موجب نقص عضو، سرطان و اختلال در سیستمهای ایمنی و تولید مثل گردیده و تهدیدی برای تنوع زیستی محسوب می شوند و حتی پتانسیل ایجاد اختلال در سطح زیست بوم را نیز دارند.

مشارکت دادن بخش خصوصی

با توجه به تجربه بخش خصوصی و منابع فنی، مدیریتی و مالی که در اختیار دارد، اهمیت مشارکت بخش خصوصی در حل مشکلات محیط زیست جهانی مانند تغییرات آب و هوایی و کاهش تنوع زیستی مشخص می گردد. عواملی مانند صرفه جویی های انجام شده در هزینه ها ی مربوط به فعالیتهای دوستدار طبیعت وهمچنین انتظارات افراد در جهت استفاده از محصولات دوستدار محیط زیست جهانی ، تغییراتی را در دیدگاه بخش خصوصی ایجاد نموده است.

بخش خصوصی به عنوان یکی از ذی نفعان کلیدی در فعالیتهای GEF شناخته شده است و نقش مهمی در مواجه با چالشهای محیط زیست جهانی در همکاری با GEF ایفا می نماید. GEF همچنین تلاش می نماید تا بخش خصوصی را در جهت یافتن فرصتهایی در شناسایی مفاهیم، اهداف، عملیات مالی و پایش پروژه های GEF ترغیب نماید.

همیت مشارکت دادن بخش خصوصی در فعالیتهای GEF در روند بازسازی ساختار GEF مورد تاکید قرار گرفت. سند بازسازی ساختار GEF، بخش خصوصی را در زمره شرکای GEF قرار می دهد (پاراگراف ۲۸)."... سازمانهای مجری، مسئولیت هماهنگیهای مربوط به آماده سازی پروژه های GEF و اجرای آنها را توسط بانکهای توسعه چند جانبه، آژانسهای تخصصی ، آژانسهای سازمان ملل، دیگر موسسات بین المللی، موسسات توسعه دوجانبه، موسسات ملی، موسسات غیر دولتی، بخش خصوصی و موسسات دانشگاهی را بر عهده داشته و مزایای نسبی همکاری با آنها را در اجرای موثر و مقرون به صرفه مد نظر قرار می دهد."

سند باز سازی GEF به نقش کلیدی بانک جهانی به عنوان یکی از سازمان های مجری GEF در تضمین توسعه و مدیریت پروژه های سرمایه گذاری تاکید می نماید. بانک جهانی در راستای اهداف GEF و استراتژی توسعه پایدار در کشورهای ذیصلاح از تجارب سرمایه گذاری شرکت دارایی بین المللی (IFC) وشرکتهای تابع خود به منظور ارتقاء فرصتهای سرمایه گذاری و تجهیز منابع بخش خصوصی استفاده می نماید.

تشکلهای مردم نهاد (NGO)

تشکلهای مردم نهاد به عنوان حامیان آگاه و موثر در تشکیل GEF و تدوین برنامه عمل آن از ابتدا نقش داشته اند. امروزه، تشکلهای مردم نهاد در سطوح محلی و بین المللی، نه تنها در زمینه پروژه ها، بلکه در ابعاد سیاست GEF نیز نقش اساسی را ایفا می نمایند. موسسات روستایی و دیگر گروههای اجتماعی، موسسات دانشگاهی و بنیادها در زمره شرکای اصلی GEF قرار دارند.

بیش از ۱۵۰ پروژه ای که اعتبار آنها توسط GEF و یا با کمک آن تامین می شود از طریق عقد قرارداد و یا زیر قرارداد با گروههای غیر دولتی در حال اجرا هستند. بیش از ۶۰ شبکه تشکل مردم نهاد منطقه ای و جهانی در طراحی و اجرای پروژه های جهانی GEF در زمینه آب فعال هستند. برنامه وامهای کوچک GEF که توسط UNDP اجرا می شود، وامهایی تا سقف ۰۰۰/۵۰ دلار در اختیار بیش از یک هزارو دویست پروژه که توسط تشکلهای مردم نهاد اجرا می شود، قرار داده است.

تدوین پروژه

در صورت احراز صلاحیت کشورهای میزبان در جهت دریافت منابع مالی GEF، هر فرد و یا گروهی می تواند پروژه ای را مستقیماً به آژانسهای اجراییGEF ارائه نماید. لازم است درطرح پیشنهادی، اولویتهای توسعه ملی و منطقه ای کشور و یا کشورهای ذینفع منعکس شود. تمام پروژه های GEF می بایست توسط کشورها و از طریق مشورت با نمایندگان GEF( عامل اجرایی) در کشور دریافت کننده منابع مالی انجام شود. لازم به ذکر است که کمکهای مالی GEF صرفاً در جهت اجرای پروژه هایی درزمینه بهبود کیفیت محیط زیست جهانی و یا کاهش ریسک اعطا می گردد.

پروژه هایی که معیارهای اصلی را دارا باشند توسط پیشنهاد دهندگان،UNDP، UNEP و یا بانک جهانی پی گیری می شوند. وارد کردن طرح پیشنهادی پروژه در برنامه کاری توسط هیاتی مرکب از سه سازمان مذکور، هیئت مشورتی علمی- فنی و در صورت نیاز دبیر خانه های معاهدات انجام می شود. برنامه های کاری GEF توسط ۳۲ عضو شورای GEFکه حداقل هر شش ماه یکبار تشکیل جلسه می دهند، تصویب می شود.

شورای GEF

ورای GEF در مقام هیات مستقلی از مدیران که مسئولیت اصلی توسعه، تصویب و ارزیابی برنامه های GEF را بر عهده دارد، عمل می نماید. شورا از ۳۲ عضو تشکیل شده است (۱۶ عضو از کشورهای در حال توسعه، ۱۴ عضو از کشورهای توسعه یافته و ۲عضو از کشورهایی با اقتصاد در حال گذار) که دو بار در سال برای مدت سه روز تشکیل جلسه می دهند. کلیه تصمیمات از طریق اجماع آراء صورت می پذیرد. سیاست منعطف شورا نسبت به تشکلهای مردم نهاد و نمایندگان جوامع مدنی، این شورا را در بین موسسات مالی بین المللی متمایز نموده است.

هیئت مشورتی علمی و فنی (STAP)

STAP راهنمائیهای استراتژیک علمی و فنی را در مورد استراتژی و برنامه های GEF ارائه می نماید. ۱۵ کارشناس برجسته بین المللی که در زمینه های کاری GEF (موضوعات زیستی، ایمنی زیستی، تغییرات آب و هوا، مدیریت سواحل و آبهای شیرین، توسعه پایدار و مدیریت، آلوده کننده های آلی پایدار و مدیریت جامع زیست بوم) متخصص هستند در STAP عضویت دارند.

STAP همچنین از نظرات کارشناسان دیگر در مورد پروژه های منفرد استفاده می کند.

اهداف STAP به قرار ذیل است:

• شناسایی و ارائه راهنمائیهای استراتژیک در مورد اولویتهای علمی و فنی، انسجام علمی و فنی برنامه ها و استراتژیهای عملیاتیGEF ، موضوعات پدید آمده و شکافهای ایجاد شده در اجرای برنامه های عملیاتی؛
• راهنمائیهای علمی و فنی با هدف ارتقاء سطح علمی و فنی پروژه های GEF و حمایت از آنان؛
• ارتقاء سطح همکاری با دیگرهیاتهای علمی و فنی، اجتماعات و بخش خصوصی در زمینه های مرتبط با اولویتهای GEF؛
• راهنمائی در زمینه افزایش ظرفیت علمی و فنی در راستای توسعه و اجرای پروژه های GEF؛
• راهنمایی در مورد انجام تحقیق در ارتباط با اولویتهای استراتژیک GEF؛
• راهنمایی در مورد پایش و ارزیابی شاخصهای پروژه ها در زمینه های مشخص فعالیت GEF و موضوعات مرتبط.

معیارهای احراز صلاحیت کشورها در جهت دریافت کمکهای مالی GEF و سیکل پروژه

هر فرد و یا گروه ذیصلاح می تواند پروژه ای را بر اساس دو شاخص اصلی ذیل پیشنهاد نماید:

• پروژه باید اولویتهای ملی و یا منطقه ای را منعکس نماید و از حمایتهای کشور و یا کشورهای ذینفع برخوردار باشد؛
• پروژه باید موجب بهبود کیفیت محیط زیست در جهان و کاهش خطراتی گردد که آن را تهدید می نماید.

طرح اولیه پروژه باید مستقیماَ به UNDP، UNEP و یا بانک جهانی ارائه داده شود.

احراز صلاحیت کشور در جهت دریافت کمکهای مالی GEFاز دو طریق ذیل صورت می گیرد:

• کشورهای در حال توسعه که معاهده مربوطه را تصویب نموده اند، می توانند پروژه هایی را در زمینه تنوع زیستی و یا تغییرات آب و هوایی ارائه نمایند؛
• دیگر کشورها و به خصوص آن دسته از کشورهایی که اقتصاد در حال گذار را تجربه می کنند در صورتی که کشور مربوطه طرف معاهده بوده و شرایط دریافت وام از بانک جهانی و یا دریافت کمکهای فنی از UNDP را داشته باشد، حائز شرایط خواهند بود.

منافع مازاد

GEF در پروژه هایی که منافع افزوده داشته و منافع ملی را به منافع جهانی تبدیل می نمایند، سرمایه گذاری می کند. به عنوان مثال اگرچه فن آوری انرژی خورشیدی و یا زغال سنگ / سوختهای گازوئیلی هر دو هدف توسعه ملی (تولید نیرو) را برآورده می نمایند، ولی فن آوری انرژی خورشیدی اقتصادی تر است. در صورت وجود دو حق انتخاب؛ یکی با هزینه کمتر و آلودگی بیشتر و دیگری با هزینه بیشتر و آلودگی کمتر؛ وامهای GEFبه پروژه ای که دوستدار محیط زیست است، تعلق می گیرد.

گرد آوری و ترجمه: ویدا منتخب