رشته‌کوه زاگرس

دشت های داخلی ایران تقریباً توسط کوه ها محاصره شده اند. مهمترین سیستم کوهستانی کشور که رشته کوه زاگرس نام دارد از نزدیکی مرز شمال غربی ایران با ترکیه به موازات مرز عراق تا خلیج فارس به طول ۱۵۰۰ کیلومتر و عرض ۴۰۰ کیلومتر (در عریض ترین مناطق) امتداد دارد.

به استثناء دشت ساحلی خوزستان که از شمال تا خلیج فارس و دریای عمان امتداد دارد، رشته کوه های زاگرس با وسعت ۴۰۰/۰۰۰ کیلومتر مربع و یا یک چهارم ایران تقریباً تمام غرب کشور را می پوشاند و منطقه آب و هوایی مدیترانه ( واقع در غرب رشته کوه) را از منطقه آسیایی خشک غربی جدا می نماید. تعداد بسیار زیادی از قله های زاگرس بیش از ۴۰۰۰ متر ارتفاع دارند. قله دنا در استان کهگیلویه و بویر احمد با ارتفاع ۴۴۰۹ متر و قله زردکوه در استان چهار محال و بختیاری با ارتفاع ۴۲۲۱ متر بلندترین قله‌های رشته کوه زاگرس می باشند. قله هایی با ارتفاع بیش از۲۳۰۰ متر، رطوبت قابل ملاحظه ای را محبوس می نمایند که به عنوان آب زیرزمینی در حوضه های آبخیز پائینی تراوش می کند. این حوضه های آبخیز با ارتفاع ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ متر دارای خاک حاصلخیزی هستند که به صورت سنتی کاشت محصولات مختلف را در سطحی وسیع امکان پذیر نموده است.

نام زاگرس از نام مهاجران هند و اروپایی و ایرانی که زمانی در این منطقه از سواحل دریاچه " وان " تا ساحل " مکران " ساکن بوده و زاگارتی / ساگارتی (Zagarthians/Sagarthians)نامیده می شدند، گرفته شده است. قبایل کرد "زنگنه" و "چگینی" از بازماندگان ساگارتیهای باستانی محسوب می شوند. در گذشته این رشته کوه به نام کوهستان(در عربی جبال)، پهله و پاطاق نامیده می شد.

در زمان باستان، دشت خوزستان که شوش نامیده می شد و کوههای اطراف تا جنوب شرقی که به "انشان" معروف بودند، دو استان سرزمین باستانی "ایلام" را که از آن با نام سرزمین خدایان یاد می شود، تشکیل می دادند. رشته کوههای زاگرس که بین قزوین (غرب ایران) و همدان ( اکباتان باستان که پایتخت مادها بوده است) قرار دارند، در گذشته دشتهای آبرفتی آشور و بابل را از یکدیگر جدا می کردند.

تغییرات آب و هوایی شدیدی که در زاگرس دیده می شود عمدتاً در اثر ارتفاع ایجاد شده است. در رشته کوههای مرکزی در حالیکه در قله کوهها دما زیر صفر درجه سانتیگراد است ، بادهایی که از سمت جنوب غربی می وزد، مناطق کم ارتفاع تر را در تابستان می سوزاند. میزان بارندگی سالانه از ۱۰ اینچ در ارتفاعات پائین تا حدود ۲۰ اینچ در قله ها متغیر است. در زمستان معمولاً رشته کوهها از برف پوشیده شده اند و تعدادی از قله های مرتفع در تمام طول سال از برف پوشیده شده اند. ناهمواریها و نقاط مرتفع رشته کوه زاگرس آنرا به خصوص در طی ماههای زمستان که منطقه پوشیده از برف است، تقریباً غیر قابل عبور نموده است.

رودخانه کارون از نزدیکی زردکوه سرچشمه گرفته، از میان دره های عمیق با دیواره های با شیب تند گذشته و پس از عبور از دشت خوزستان به خلیج فارس می ریزد.
باستان شناسان تخمین می زنند که از ۱۰۰۰۰سال پیش، کوههای زاگرس به عنوان یکی از اولین کانونهای گیاه و دام جهان بوده است. متاسفانه هزاران سال استفاده بی رویه انسان از منابع طبیعی منجر به نابودی بسیاری از بلوطهای بومی منطقه و جنگلهای سرو کوهی (اورس) شده است.

گنبدهای بزرگ نمکی که ۱۵۲۴ متر (۵۰۰۰ فوت) ارتفاع دارند در نزدیکی مرکز کوهها یافت می شوند و در مجاورت آنها تراوشات نفت و قیر طبیعی که گاه به صورت خود به خود آتش می گیرند و همچنین چشمه های نفت سنگین دیده می شوند.

رشته کوه زاگرس، کوههای ناهموار، جنگلی و کوههای پوشیده از برف در شمال غربی با تعداد بسیار زیادی از مخروطهای آتشفشانی و حوزه رودخانه های بزرگ (مانند دریاچه ارومیه) و همچنین برآمدگیهای موازی و دره های قسمت مرکزی (با مردابهای نمکی کم ارتفاع و منطقه کم ارتفاع و نامنظم جنوب غربی که بوسیله صخره و توده های شن مشخص می شود) را در بر می گیرد. قسمت شمالی زاگرس بسیار پر جمعیت است و دره های حاصلخیز آن به منظور کشاورزی مورد بهره برداری قرار می گیرد. در مناطق مرتفع قسمت مرکزی، چوپانی به شیوه قبیله ای به چشم می خورد.

در جنوب شرقی زاگرس، خرما و غلات در آبادیها پرورش داده می شوند. کردها، لرها، بختیاریها، قشقائیها و دیگر ایلات در کوهها زندگی می کنند و تعدادی از گروهها در حال حاضر در این مناطق ساکن شده اند. میدانهای نفتی ایران در طول دامنه های غربی زاگرس مرکزی جایی که گنبدهای نمکی مقادیر معتنابهی از نفت را در خود جای داده اند، قرار دارند.

گونه های بلوط ارتفاعات زاگرس را می پوشانند و درختان پسته و بادام وحشی در مناطق کم ارتفاع تر دیده می شوند. درخت داغداغان، گردو و گلابی نیز در این منطقه اکولوژیکی پراکنده شده اند. تعدادی از رودخانه های بزرگ، از جمله کارون، دز و کرخه از این منطقه سرچشمه گرفته و به خلیج فارس و دریای عمان می ریزند. آبشارهای زیبا، آبگیرها و دریاچه ها به زیبایی سیمای کوهستان افزوده است.

امروزه گله داری گوسفند، بز و گاو همچنان به عنوان مشاغل مهم باقی مانده اند و چوپانان به صورت فصلی حیوانات را بین چراگاههای مرتفع تابستانی و مناطق کم ارتفاع زمستانی حرکت می دهند. در مناطق دور افتاده این اکوسیستم، جمعیتهایی از پستانداران مانند: کل و بز، قوچ و میش، خرس های قهوه ای و گربه های وحشی مختلف از جمله کاراکال،سیاه گوش، پلنگ وکفتار دیده می شوند. کفتار پر سرو صدا ترین حیوان این منطقه است و هر چیزی را که بیابد، زنده یا مرده به عنوان غذا استفاده می کند. قورباغه مرداب از دیگر ساکنین این منطقه است که از سوسک، عنکبوتهای آبی و دیگر بندپایان کوچک تغذیه می کند. کبک دری کمیاب که پرنده ای با رنگ روشن و نشانه های مشخص سفید است برای علاقمندان پرندگان مناظر بدیعی ایجاد نموده است. این پرنده که در زمین لانه دارد در مناطق مرتفع با صخره های پر شیب پوشیده از علف و بوته زندگی می کند. همچنین گاهی اوقات قادر خواهید بود در بالای سر خود بالهای بزرگ عقاب طلایی را در حال پرواز ببینید.

گردآوری و ترجمه: ویدا منتخب