سیل

توصیف پدیده سیل

به خارج شدن آب با تداوم زمانى محدود، از ظرفیت ایمن مجرا و یا مخزن آبهاى سطحى که با اشغال بخشى از زمینهاى پشت و یا اطراف آنها همراه ‌باشد، سیل گفته مى‌شود. سیل با غرقاب نمودن منطقه مى‌تواند باعث تلفات انسانى و دامى و خسارات به ساختمنها، تاسیسات، باغها، کشتزارها و منابع طبیعى گردد.

آگاهى‌هاى عمومى

آئین نامه نحوه تعیین حد بستر و حریم رودخانه ها و انهار و مسیلها و مرداب ها و برکه هاى طبیعى

هر نوع تصرف د ر بستر و حریم رودخانه ها و انهار و مسیل ها و مرداب ها و برکه هاى طبیعى منوط به موافقت کتبى و قبلى وزارت نیرو است. به استناد اصل یک صد و سى و هشت قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران و اختیار حاصل از تبصره 1 ماده 2 قانون توزیع عادلانه آب آئین نامه تعیین حد بستر و حریم رودخانه ها و انهار و مسیل ها و مرداب ها و برکه هاى طبیعى را به شرح زیر تصویب مى نماید:

ماده 1ـ اصطلاحات مندرج در این آئین نامه از نظر اجراى مقررات آن در معانى ذیل به کار برده شده است:

الف - رودخانه : مجرائى است طبیعى که آب بطور دائم یا فصلى در آن جریان داشته باشد.

ب - نهر طبیعى : مجرائى است طبیعى که آب بطور دائم یا فصلى در آن جریان داشته و داراى حوضه آبریزى مشخصى نباشد.

ج - نهر سنتى : مجراى آبى است که بوسیله اشخاص به صورت غیرمدرن احداث شده باشد.

د- مرادب : زمین باتلاقى مسطح و پستى است که داراى یک یا تعدادى آبراهه باشد و معمولاً درصد بزرگ دریا زیر آب رود همچنین اراضى پستى که در مناطق غیرساحلى در فصول بارندگى و سیلاب غرقاب شده و معمولاً در تمام سال حالت باتلاقى داشته باشد.

ه - برکه : اراضى پستى است که در اثر جریان سطحى و زیرزمینى، آب در آنها جمع شده و باقى مى ماند.

و- مسیل : مسیل مجرائى طبیعى است که سیل حاصله از باران و برف و رگبارها موقتاً در آن جریان پیدا مى کند

ز- مسیل متروکه : مجرائى است طبیعى که تحت تاثیر عوامل طبیعى یا غیرطبیعى امکان حدوث سیبلاب در آن وجود نداشته باشد.

ح - بستر : آن قسمت از رودخانه، نهر یا مسیل است که در هر محل با توجه به آمار هیدرولوژیک و داغاب و حداکثر طغیان با دوره هاى برگشت مختلف وسیله وزارت نیرو و یا شرکت هاى آب منطقه اى و آب و برق خوزستان تعیین مى شود.

دوره برگشت طغیان رودخانه ها در محدوده شهرها طبق مصوبه شوراى عالى شهرسازى و معمارى تعیین و جهت برآورد سیبلاب با تناوب مورد نظر به وزارت نیرو و شرکت هاى آب منطقه اى و آب برق خوزستان اعلام مى گردد.

تعیین بستر در خارج از محدوده شهرها براساس حداکثر طغیان با دوره برگشت 25 ساله بوسیله وزارت نیرو و شرکت هاى آب منطقه اى و آب برق خوزستان تعیین مى شود و در مناطقى که ضرورت ایجاب نماید سیلاب با دوره برگشت کمتر یا بیشتر از 25 ساله محاسبه قرار گیرد شرکت هاى فوق الذکر حسب مورد با ارائه نقشه هاى مربوط و توجیهات فنى از حوزه ستادى وزارت نیرو مجوز لازم را اخذ خواهند نمود.

تغییرات طبیعى بستر رودخانه ها، مسییل ها یا انهار طبیعى در بستر سابق تاثیرى نداشته و بستر سابق کماکان در اختیار حکومت اسلامى است لیکن حریم براى آن منظور نخواهد شد. ط - حریم : آن قسمت از اراضى اطراف رودخانه، مسیل، نهرطبیعى یا سنتى مرداب و برکه طبیعى است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به عنوان حق ارتفاق براى کمال انتفاع و حفاظت آنها لازم است و طبق مقررات این آئین نامه توسط وزارت نیرو با شرکت هاى آب منطقه اى و آب و برق خوزستان تعیین مى گردد.

حریم انهار طبیعى یا رودخانه ها اعم از اینکه آب دائم یا فصلى داشته باشند از یک تا بیست متر خواهد بود که حسب مورد با توجه به وضع رودخانه یا نهر طبیعى یا مسیل از هر طرف منتهى الیه بستر وسیله وزارت نیرو و شرکت هاى تابعه آن تعیین مى گردد. (در محدوده شهرها حریم انهار طبیعى و رودخانه ها بطور کلى طبق مصوبه شوراى عالى معمارى و شهرسازى تعیین و پس از موافقت آب منطقه اى ذیربط یا آب و برق خوزستان حسب مورد اعلام خواهد شد ).

ماده 2- شرکت هاى آب منطقه اى و آب و برق خوزستان مکلفند با توجه به امکانات حد بستر و حریم رودخانه ها، انهار، مسیل ها، مرداب ها و برکه هاى طبیعى موجود در حوزه فعالیت خود را با برنامه ریزى مشخصى و با اعزام کارشناس یا کارشناسان ذیصلاح طبق مقررات این آئین نامه تعیین نمایند.

ماده 3- شرکت هاى آب منطقه اى و آب و برق خوزستان در هر مورد که بستر و حریم رودخانه و نهر طبیعى و مسیل و مرداب و برکه طبیعى را بطور موضعى تعیین مى نمایند مراتب را به طریق مقتضى کتباً به متقاضى اعلام و در مورد تعیین بستر و حریم سرتاسرى موضوع از طریق پخش اعلامیه هاى محلى (براى یک نوبت ) به اطلاع اشخاص ذینفع مى رسد که بستر و حریم رودخانه و نهر (طبیعى، سنتى ) و مسیل و مرداب و برکه طبیعى مورد نظر تعیین گردیده و اشخاص مى توانند براى کسب اطلاع از حدود بستر و حریم تعیین شده به شرکت آب مربوطه مراجعه و چنانچه اعتراضى داشته باشند ظرف مدت یک ماه از تاریخ انتشار اطلاعیه اعتراض خود را به شرکت مربوطه تسلیم و رسید دریافت دارند، چنانچه اعتراضى نسبت به بستر و حریم تعیین شده در مهلت مذکور در فوق واصل شود شرکت آب منطقه اى مربوطه اعتراض را به کمیسیونى مرکب از دو نفر کارشناس فنى ذیصلاح و یک نفر کارشناس حقوقى که از بین مجرب ترین کارشناسان با ابلاغ مدیر عامل منصوب مى شوند ارجاع مى نماید.

ماده 4- کمیسیون مذکور در ماده 3 پس از وصول پرونده مورد اعتراض، گزارش کارشناس یا کارشناسان را مورد بررسى قرار داده و در صورتى که با بستر و حریم تعیین شده موافق باشد آن را مورد تایید قرار مى دهد والا بعد از اخذ توضیحات از کارشناس یا کارشناسان ذیربط نظر خود را به شرکت اعلام خواهد نمود، چنانچه توضیحات مذکور براى کمیسیون قانع کننده نباشد کمیسیون مى تواند راساً یا وسیله کارشناسان دیگرى محل را بازدید کند و سپس نظر خویش را در مورد بستر و حریم به شرکت اعلام دارد نظر این کمیسیون قطعى بوده و به منزله نظر وزارت نیرو است .

ماده 5- پس از اعلام نظر کمیسیون موضوع ماده 3 این آئین نامه شرکت آب منطقه اى نسبت به علامت گذارى نهائى حد بستر و حریم تعیین شده به نحو مقتضى اقدام خواهد نمود و نسخه اى از نقشه مربوط به بستر و حریم را براى اطلاع به اداره ثبت اسناد و املاک، بخشدارى و شهردارى حوزه عمل ارسال و نیز مراتب را به ژاندارمرى و شهربانى اعلام خواهد داشت و از تجاوز اشخاص به بستر و حریم با همکارى مامورین انتظامى جلوگیرى خواهد کرد.

ماده 6- پس از تعیین و تشخیص میزان بستر و حریم رودخانه، نهر، مسیل مرداب و برکه طبیعى در صورتى که شرکت آب منطقه اى قلع و قمع اعیانى اعم از اشجار و غیر آن واقع در بستر و حریم را براى استفاده از امور مربوط به آب و برق لازم بداند براساس مقررات مربوط اقدام خواهد نمود. تبصره - هرگاه اعیانى موجود در بستر و حریم بصورت کشت موقت باشد پس از برداشت محصول مقررات ماده فوق اعمال خواهد شد.

ماده 7- کشت موقت در آن قسمت از بستر رودخانه، نهر، مسیل که براى بهره بردارى از آب مزاحمتى ایجاد ننماید با موافقت کتبى و قبلى شرکت آب منطقه اى ذیربط بصورت اجاره و رعایت اولویت براى مجاورین بلامانع است ولى مستاجر به هیچ وجه حق ایجاد اعیانى و غرس نهال و درخت (به جز زراعت سطحى ) را ندارد در صروت تخلف اراضى مسترد و از فعالیت وى جلوگیرى خواهد شد . شرکت آب منطقه اى ذیربط باید در اجازه نامه قید کند که در صورت بروز هرگونه خسارت ناشى از سیل و نظایر آن هیچ گونه مسئولیتى نخواهد داشت تبصره - استفاده از مقررات این ماده در مورد اراضى بستر بالادست سدها شمول ندارد.

ماده 8- چنانچه بستر رودخانه، نهر طبیعى، مسیل بصورت طبیعى تغییر نماید و باقیمانده بستر که بستر مرده نامیده مى شود و کماکان در اختیار دولت است براى اجراى طرحهاى آب و برق استفاده باشد با حدود مشخصى از طریق وزارت نیرو به دستگاههاى متقاضى بصورت اجاره واگذار و نحوه آماده سازى و کناره بندى و سایر شرایط مربوط در سند واگذارى قید خواهد گردید.

ماده 9- چنانچه افراد یا شهردارى ها بصورت موردى تقاضاى تعیین حد بستر و حریم رودخانه، انهار یا مسیل یا مرداب یا برکه طبیعى را که در مجاورت ملکى واقع است بنماید شرکت آب منطقه اى مکلف است با اخذ هزینه کارشناسى طبق تعرفه مصوب وزارت نیرو نسبت به تعیین حد بستر و حریم هر یک از موارد یا د شده به ترتیب مقرر در این دستورالعمل اقدام نماید، مشروط بر اینکه تصرفات قانونى اشخاص نسبت به املاک مورد نظر احراز و توسط مراجع ذیطلاح تایید شده باشد.

ماده 10- چنانچه امکان دیواره سازى و استفاده از اراضى مازاد بستر براى مجاورین وجود داشته باشد شرکت آب منطقه اى ضمن مشخص کردن مجاورین رودخانه یا نهر یا مسیل یا مرداب یا برکه طبیعى و با در نظر گرفتن نکات فنى مربوط به مهندسى رودخانه مشخصات دیواره و مقدار زمین هایى که در اثر دیواره سازى حاصل مى شود را معلوم و به مجاورین اعلام خواهد نمود تا در صورت تمایل به شرکت مراجعه و یا قبول شرایط و مشخصات دیواره سازى براى اخذ اجاره مربوط اقدام نمایند. بستر واقع در پشت دیواره احداثى در اختیار دولت جمهورى اسلامى است شرکت مى تواند پس از تامین میزان حریم که بلافاصله بعد از دیواره احداثى شروع مى شود باقیمانده بستر را به سازنده دیوار یا در صورت عدم تمایل سازنده به سایرین اجاره دهد.

ماده 11- شرکت هاى آب منطقه اى با همکارى شهردارى ها و ادارات ثبت اسناد و املاک مسییل هاى متروکه را شناسائى خواهند نمود تشخیص متروکه بودن مسیل ها در خارج از محدوده قانونى شهرها با شرکت آب منطقه اى است ولى در داخل محدوده قانونى شهرها شرکت مزبور با همکارى شهردارى ها تصمیم لازم را اتخاذ خواهد نمود، در صورت بروز اختلاف نظر، تشخیص وزارت نیرو معتبر مى باشد.

ماده 12- عبور لوله نفت و گاز و غیره از بستر و حریم رودخانه ها، انهار طبیعى مسیل ها، مرداب ها و برکه هاى طبیعى با موافقت وزارت نیرو بلامانع است . ولى مسئولیت حفاظت آنها با دستگاههاى ذیربط خواهد بود. ماده 13- ادارات ثبت اسناد و املاک مکلف در موقع تحدید حدود املاک واقع در کنار رودخانه، نهر مسیل، مرداب، و برکه طبیعى و شبکه هاى آبیارى و آبرسانى و زهکشى وضعیت ملک مورد ثبت را نسبت به تاسیسات آبى فوق الذکر در روى نقشه ملک مشخص و یک نسخه از آن را همراه با توضیحات لازم براى تعیین یحد بستر و حریم به شرکت هاى آب منطقه اى ذیربط ارسال تا شرکت هاى مذکور حد بستر و حریم تاسیسات آبى را مشخص و به ادارات ثبت اعلام کنند. ادارات ثبت در چنین مواردى تنها پس از وصول پاسخ شرکت هاى آبى منطقه اى مبنى بر تعیین حد بستر و حریم تاسیسات فوق الذکر مجاز به صدور سند مالکیت خواهند بود.

ماده 14- وزارتخانه و موسسات و شرکت هاى دولتى و شهردارى ها و همچنین سازمانها و نهادهاى وابسته به دولت مکلفند قبل از اجراى طرحهاى مربوط به خود و صدور پروانه لازم بستر و حریم.

ماده 15- هرگاه حریم رودخانه ها و انهار و مسیل ها و مرداب ها و برکه هاى طبیعى و راههاى اصلى و فرعى موجود تداخل نمایند قسمت مورد تداخل براى تاسیسات طرفین مشترکاً مورد استفاده قرار خواهد گرفت .

علل وقوع سیل

ویژگیهاى سیل حاصل خصوصیات بارندگى و حوضه آبریز است که در این میان شدت بارندگى، میزان نفوذپذیرى سنگها و خاکهاى حوضه، میزان و نوع پوشش گیاهى و خصوصیات ریخت‌شناسى حوضه از اهمیت ویژه‌اى برخوردار است.

مهمترین علل وقوع سیل را مى‌توان به صورت زیر بیان نمود:

رگبارهاى تند و کوتاه مدت در حوضه آریز کوچک

رگبارهاى شدید و طولانى مدت در حوضه‌ آبریز بزرگ

ذوب برف و یخچالها در اثر افزایش ناگهانى دما

گرفتگى مسیر جریان آب در نتیجه از بین رفتن مسیر آبراهه‌ها و یا ریختن زباله به داخل آنها

بالا آمدن سطح آب زیرزمینى ناشى از نفوذ مقادیر زیادى آب به آبخوانها بویژه آبخوانهاى نسبتا کم عمق و با قابلیت انتقال کم

احداث سازه‌هاى نامناسب در مسیر جریان آب

تجاوز به حریم بستر آبراهه‌ها از طریق ایجاد اعیانى و غیره

شخم زدن اراضى شیبدار در جهت شیب

افزایش رواناب در اثر تخریب جنگلهل و پوشش گیاهى

رانش زمین در حاشیه رودخانه‌ها، استخرها و مخازنى که نسبت به زمینهاى اطراف در ارتفاع بالاترى قراردارند.

مدیریت نامناسب سدها و آب‌بندها از طریق رهاسازى ناگهانى آب

شکسته‌شدن سدهاى طبیعى و یا مصنوعى

نکات ایمنى در مورد سیل

در زمینه وضعیت سیل خیزى محل سکونت خود از ارگان‌هاى مسئول مانند سازمان زمین‌سناسى، وزارت نیرو، جهاد کشاورزى و هلال احمر کسب اطلاع نمایید.

اگر محل سکونت شما در پهنه سیل‌خیز قرار دارد نسبت به جابجایى آن اقدام نمایید.

به هشدارهاى سازمان هواشناسى توجه کنید.

اموال خود را در مقابل سیل بیمه نمایید.

در هنگام بارندگى از خط القعرها، آبراهه‌ها و نقاط پست به سمت نقاط مرتفع دورشوید.

هرگز با وسایط نقلیه از میان سیل عبور نکنید، به این نکته توجه کنید که سیلابى با ارتفاع یک فوت، یک اتومبیل رامى‌تواند درمسیر به حرکت در آورد.

در هنگام سیلاب روحیه خود را حفظ نموده و سیستم گاز و برق منزل خود را قطع نمایید.

بعد از فروکش نمودن سیلاب خود را به مناطق امن‌تر برسانید. در این هنگام مراقب حوضچه‌هاى باقیمانده از سیلاب باشید، زیرا ممکن است در برخى از انها به علت سقوط سیم‌هاى برق جریان الکتریسیته وجود داشته‌باشد.

فضاى لازم براى فعالیت گروههاى کمک رسانى فراهم آورید.


خلاصه فعالیتها و پروژه هاى کمیته فرعى – تخصصى پیشگیرى از سیل و نوسانات آب دریا و طغیان رودخانه:

به موجب قانون تشکیل کمیته ملى کاهش اثرات بلایاى طبیعى در تاریخ 8 مرداد 1370 توسط مجلس شوراى اسلامى و در اجراى بند د ماده 1 آئین نامه اجرایى این قانون که در اردیبهشت سال 1372 به تصویب هیئت وزیران رسید ، کمیته یاد شده به منظور مبادله اطلاعات، تحقیقات علمى و ارائه راه کارهاى منطقى و عملى جهت پیشگیرى و کاهش اثرات بلایاى طبیعى ناشى از طوفان، آلودگى هوا، سیل و نوسانات آب دریاها و دریاچه ها و طغیان آب رودخانه ها تشکیل گردید و مسئولیت کمیته فرعى تخصصى پیشگیرى از سیل و نوسانات آب دریا و طغیان رودخانه به وزارت نیرو محول شد.

اعضاء این کمیته که فعالیت خود را از اواخر سال 1372 بطور رسمى آغاز نمود عبارتند از :

وزارت کشور وزارت نیرو _ وزارت جهاد کشاورزى _ وزارت راه و ترابرى _ وزارت مسکن و شهرسازى _ وزرات پست و تلگراف و تلفن _ مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن _ سازمان صدا و سیماى جمورى اسلامى ایران _ سازمان هواشناسى کشور و سازمان زمین شناسى کشور . در سالهاى بعد بر حسب ضرورت از نمایندگان سازمان برنامه و بودجه _ بنیاد مسکن انقلاب اسلامى _ موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و مرکز آموزش و تحقیقات جعیت هلال احمر در جلسات کمیته دعوت بعمل آمد.

در حال حاضر کمیته، هر ماه بطور متوسط یکبار تشکیل جلسه داده و در این گزارش اهم اقدامات انجام یافته از زمان تشکیل تاکنون ارائه گردیده است. نخستین مصوبات و برنامه ریزى هاى کمیته به شرح زیر مى باشد:

تهیه و تصویب شرح وظایف کمیته فرعى تخصصى پیشگیرى از سیل و نوسانات آب دریا و طغیان رودخانه و تصویب آن در کمیته ملى کاهش اثرات بلایاى طبیعى.

تهیه شرح وظایف کمیته هاى استانى و تصویب آن در کمیته ملى کاهش اثرات بلایاى طبیعى.

تهیه و تدوین شرح خدمات مطالعات طرح جامع سیل و تصویب آن در کمیته ملى کاهش اثرات بلایاى طبیعی. (بازنگرى شرح خدمات مطالعات جامع سیل براساس نتایج مطالعات انجام شده در دستور کار قرار دارد).

بررسى و تصویب طرحهاى مطالعاتى پیشنهادى و اعتبارات مربوطه.

شرح وظایف کمیته فرعى پیشگیرى از سیل و نوسانات آب دریا و طغیان رودخانه:

1. تهیه برنامه هاى مطالعاتى و تحقیقاتى مورد نیاز براى کاهش خطرات سیل و بالا آمدن آب دریا و طغیان رودخانه و تعیین دستگاه اجرائى ذیربط.

2. ایجاد ارتباط با مراکز مشابه بین المللى و اخذ تجربیات و ارائه آن به دستگاههاى ذیربط در رابطه با پیشگیرى از سیل و نوسانات آب دریاها

3. ایجاد هماهنگى بین دستگاههاى اجرائى مختلف در رابطه با پروژه هاى مطالعاتى و تحقیقاتى پیشگیرى و کنترل سیل.

4. شناسائى روش هاى مختلف در رابطه با پیشگیرى از سیل و نوسانات آب دریاها و طغیان رودخانه

5. ایجاد هماهنگى بین کمیته هاى فرعى سیل در استانها و اعمال نظارت عالیه بر آنها.

6. ایجاد بانک اطلاعاتى تخصصى در ارتباط با وظایف کمیته.

7. تهیه برنامه هاى تبلیغاتى و فرهنگى لازم جهت استفاده از امکانات ارتباط جمعى (روزنامه، رادیو، تلویزیون و غیره ) به منظور بالا بردن بینش و آگاهى عموم در ارتباط با کاهش خطرات ناشى از سیل.

8. پیشنهاد بودجه سالانه طرحهاى مطالعاتى و تحقیقاتى مورد نیاز براى پیشگیرى از سیل و طغیان رودخانه و نوسانات آب دریا به کمیته ملى.

9. برگزارى سمینارها و نشستهاى علمى و تحقیقاتى در ارتباط با وظایف کمیته در سطح ملى منطقه اى، بین المللى.

10. برگزارى دوره هاى آموزشى خاص کوتاه مدت و پیشنهاد و پیگیرى برگزارى دوره هاى تخصصى دراز مدت و اصلاح واحدهاى درسى از طریق مراجع آموزشى ذیربط.