معرفی رشتع منابع طبیعی و ابخیز داری

منابع طبیعی به مجموعه مواهب و ثروت‌های خدادادی اطلاق می‌شود که به رایگان در اختیار بشر قرار گرفته است. انسان از روزگاران اولیه خلقت در عرصه‌های منابع طبیعی زندگی کرده و از منابع آن اعم از آب، گیاهان، حیات وحش، آبزیان و  . . . به طرق مختلف استفاده می‌برده است. افزایش سطح دانش بشری و در راستای آن افزایش جمعیت در کنار مسائل سیاسی موجب شد تا دولت‌ها در جهت دستیابی به منابع بیشتر و افزایش درآمد ملی به بهره‌برداری از منابع طبیعی روی آورند. این بهره‌برداری که در بسیاری مواقع بدون در نظر داشتن جنبه‌های اکولوژیکی صورت گرفته است، نتیجه‌ای جز تخریب عرصه‌های منابع طبیعی درپی نداشته است.

منابع طبیعی ایران در یک نگاه

164 میلیون هکتار عرصه کشور در یک نگاه آماری به صورت زیر طبقه‌بندی می‌شوند:

الف :  2/83 درصد آن را منابع طبیعی تجدید شونده به خود اختصاص داده است:

1- جنگلها با مساحتی در حدود 4/12 میلیون هکتار 6/7 % سطح ایران را می‌پوشانند.

2-  مراتع با مساحتی در حدود 90 میلیون هکتار 55 % مساحت کشور را تحت پوشش دارند.

3- اراضی بیابانی و کویری با سطحی در حدود 34 میلیون هکتار 7/20% مساحت ایران را در قلمرو خود دارند.

اگر چه منابـــع طبیعی تجدید شونده کشــور به‌صورت یک پیکره واحــد اســت، اما به لحـاظ سیستم‌های بهره‌برداری و نظام‌های مدیریتی در کشور، در سـه بخش متفاوت مورد توجه و ارزیابی قرار می‌گیرند. این سه بخش  عبارتند از : جنگل، مرتع و مناطق بیابانی

    ب -   باقیمانده عرصه شامل اراضی تحت کشت (زراعت دیم، زراعت آبی، باغات و …) و اراضی تخصیص یافته به مناطق مسکونی (شهری و روستائی) راهها و دریاچه‌ها و مردابها می‌باشد که با سطح 6/27 میلیون هکتار به 8/16% می‌رسند. 

مراتع خود در بستر حوزه‌های آبخیز واقع شده‌اند و حوزه آبخیز (Watershed) به محدوده‌ای طبیعی که دارای یک زهکش اصلی باشد و در مواقع بارندگی آب تمام آبراهه‌ها به درون این زهکش (رودخانه یا مسیل) وارد شده و در نهایت از نقطه مشخصی تحت عنوان خروجی حوزه تخلیه می‌گردد، اطلاق می‌گردد.

مراتع(Rangelands):

مرتع زمینی است اعم از کوه، دامنه یا اراضی مسطح که در فصول رویش گیاهان دارای پوششی از نباتات علوفه‌ای خودرو بوده و با توجه به سابقه بهره‌برداری مورد چرای دام قرار می گیرد. ممکن است مراتع دارای درختان جنگلی خودرو باشد که در این‌صورت مرتع مشجر نامیده می‌شود.

به کلیه اراضی طبیعی که دارای پوشش گیاهی خودرو بوده و بتواند علوفه مورد نیاز دام‌ها را در فصل چرا تأمین نمایند گفته می‌شود. مراتع در تأمین نیازهای علوفه‌ای دام‌ها، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، بهر‌ه‌برداری از محصولات فرعی مرتعی، تصفیه و تلطیف هوا، جلوگیری از فرسایش خاک و بروز سیل، تأمین نیازهای حیات وحش و  جنبه‌های تفرجگاهی اهمیت دارند. کشور ایران با برخورداری از 90 میلیون هکتار عرصه‌های مرتعی، یکی از 8 کشور دارای غنی‌ترین فلور گیاهی در جهان است. بنابراین حفاظت، احیاء، اصلاح و بهره‌برداری بهینه از مراتع در قالب مدیریتی صحیح و کارآمد و در راستای توسعه پایدار ضرورت دارد که تنها از طریق علم و هنر مرتعداری (Range Management) میسر است. 

وضعیت مراتع ایران

بر اساس آمار  سال 1374 سازمان جنگلها و مراتع کشور، طبقه‌بندی سطح مراتع از نظر وضعیت 3/9 میلیون هکتار مرتع خوب (33/10 درصد)، 3/37 میلیون هکتارمرتع متوسط تا فقیر (45/41 درصد) و 4/43 میلیون هکتار مرتع فقیر تا خیلی فقیر (45/48 درصد) جمعاً به وسعت 90 میلیون هکتار، دارای تولیدی برابر با 7/10 میلیون تن علوفه خشک قابل بهره‌برداری مجاز و یا 8/5 میلیون تن T.D.N علوفه قابل استفاده می‌باشد.

اهمیت مرتع

براساس مطالعات انجام شده ارزش جهانی یک هکتار مرتع در سال، 232 دلار برآورد شده است. ارزش‌های اکولوژیکی و  زیست محیطی مراتع در ایران بین 4 تا 8 برابر ارزش علوفه تولیدی آنها است. برخی از این ارزش ها عبارتند از :

1-         حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش آن (60 تا 70 درصد)

2-تنظیم گردش آب در طبیعت (75 درصد روان آبهای سطحی )

3-حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری (80 تا 85 درصد تنوع گونه‌ای کشور)

4-ایجاد فضای سبز و تلطیف هوا

5-تامین علوفه مورد نیاز احشام عشایری و روستایی(حدود 40 درصد علوفه مورد نیاز دام‌های کشور)

6-تامین بخشی از پروتئین مورد نیاز کشور (بالغ بر 31 درصد گوشت قرمز تولیدی سالانه کشور)

7-تولید محصولاتی نظیر گیاهان دارویی، صمغ‌ها و رزین‌ها

8-اکوتوریسم

9-تامین غذا و مأمن وحوش و پرندگان

10-    ترسیب کربن

آبخیزداری (Watershed Management):

·  آبخیزداری یعنی تغذیه سفره آبهای زیرزمینی و افزایش تولید محصول.

·  آبخیزداری یعنی بهره‌گیری از مجموعه گسترده دانش و تجربه در یافتن راههای پیشگیری و رویارویی با فرسایش خاک و سیلاب‌های مخرب.

·       آبخیزداری یعنی حفظ و احیاء آبخیزهای بحرانی.

·  آبخیزداری یعنی بهره‌برداری کامل از سرمایه‌گذاری‌های هنگفت مالی در منابع اقتصادی کشور.

·  آبخیزداری یعنی بهره برداری مناسب و درست از منابع طبیعی و کشاورزی حوزه‌های آبخیز.

·  آبخیزداری یعنی تقویت پوشش گیاهی و کاهش زیان های سیل‌های ویرانگر.

در اثر عدم اطلاع از روشهای بهره‌برداری صحیح، جنگلها و مراتع سرسبز، به بیابانهای بی آب و علف بدل می‌شوند. بوته کنی، شخم اراضی مرتعی، قطع درختان و چرای مفرط در مراتع نهایتاً مراتع و جنگلها را به بیابانها تبدیل خواهدکرد.فرسایش خاک هر سال شدیدتر شده و با هر بارندگی، خاک با ارزش از دسترس خارج می‌شود. با فقیر شدن پوشش گیاهی، عشایر و روستائیان مجبور به تعلیف دام با استفاده از سرشاخه‌های درختان و علوفه‌های دستی می‌شوند. کمبود علوفه باعث سوء تغذیه، ضعف و بیماری دام می‌گردد و کاهش تولید گوشت و شیر و کاهش در آمد مرتعداران را به‌دنبال خواهد داشت.

مساحت حوزه‌های آبخیز کشور

مساحت حوزه‌های آبخیز کوهستانی در حوزه‌های داخلی 113793.5482 هزار هکتار،‌ در حوزه‌های سد 33018.489 هزار هکتار و در حوزه های رودخانه ای 13894.337 هزار هکتار می‌باشد.

آبخیزداری اهداف زیر را دنبال می کند:

1- تامین آب شرب  و آب زراعی

2- جلوگیری از بروز فرسایش و سیل

3- کاهش میزان رسوب

4- افزایش سطح سفره‌های آب زیرزمینی

5- جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی

6- کنترل و بهینه‌سازی رودخانه‌ها و مخازن سدها

7- ایجاد شرایط مناسب برای زندگی حیات وحش و تفرجگاه‌ها

بیابان‌زدایی (Combating Desertification):

-بیابان‎زایی(Desertification) به معنی تخریب سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب ناشی از عوامل مختلف از جمله تغییرات آب و هوا و فعالیت‌های انسانی می‎باشد.

- بیابان‎زدایی (Desertification Combating) فعالیت‎هایی را شامل می‎شود که بخشی از توسعه جامع سرزمین در مناطق خشک، نیمه‎خشک و خشک‎ نیمه‎ مرطوب در راستای توسعه پایدار را در برگرفته و هدف آن عبارت است از:

1- جلوگیری و یا کاهش تخریب سرزمین

2- احیاء زمین‌های جزئاً تخریب شده

3- احیاء زمین‌های جزئاً بیابانی شده

- تخریب سرزمین (Land Degradation) به معنی کاهش یا از دست رفتن توان تولید بیولوژی یا اقتصادی اراضی دیم، آبی، مرتع، چراگاه، جنگل و بوته‎زار در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب ناشی از بهره‎برداری از سرزمین یا از یک فرآیند یا ترکیبی از فرآیندها از جمله فرآیندهای ناشی از فعالیت‎های انسانی و شیوه‏های سکونتی مانند موارد ذیل می‎باشد:

1-  فرسایش خاک (Soil erosion) ناشی از باد و یا آب

2-  زوال خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی و یا اقتصادی خاک

3-   نابودی دراز مدت پوشش گیاهی طبیعی

ج- نواحی خشک (Arid)، نیمه خشک (Semi arid) و خشک نیمه مرطوب (Dry sub-humid) به معنی مناطقی بجز مناطق قطبی و نیمه قطبی می‎باشد که در آن نسبت میزان بارندگی به تبخیر بالقوه در محدود 50 تا 65 درصد قرار دارد.

چ- مناطق مبتلا به (Affected Areas) به معنی مناطق خشک یا نیمه خشک و یا خشک نیمه مرطوب می‎باشد که از بیابان‎زایی آسیب دیده‎اند و یا در معرض تهدید هستند.

به طور کلی در تعریف بیابانزایی سه نکته مهم مورد تأکید قرار گرفته است که عبارتند از:

1-تخریب سرزمین      2-تغییرات اقلیمی       3-فعالیتهای انسانی

آثار و پیامدهای بیابان‌زایی:

در حدود 80 درصد از اراضی کشور در حوزه مناطق خشک و نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب قرار دارد و از این نظر دارای شرایط اکولوژیکی شکننده‎ای است. به لحاظ پتانسیل کم تولید و محدودیت‎های کمی و کیفی شیوه‏های بهره‎برداری در مناطق خشک، شدت روند بیابانزایی در این مناطق در مقایسه با مناطق نیمه خشک کمتر است. هم اکنون بیشترین میزان تخریب و نابودی منابع طبیعی تجدید شونده در حوزه‏های مناطق نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب مشاهده می‎شود.

در مناطق فرا‎ خشک که عموماً میزان بارندگی کمتر از 200 میلیمتر است، عملاً امکان کشاورزی دیم وجود ندارد؛ در نتیجه بطور طبیعی علتهای عمده تخریب منابع آب و خاک در این بخش دیده نمی‎شود و مراتع به علت پتانسیل کم تولید علوفه، تحت چرای مفرط قرار ندارند. بنابراین شدیدترین نوع تخریب در مناطق فراخشک، در حوزه اراضی کشاورزی رخ می‏دهد که دلایل عمده آن عبارتند از:

- کاهش سطح سفره‏های زیر زمینی به سبب استفاده خارج از توان تغذیه آنها‎‎

- شور و قلیایی شدن خاکها به سبب رعایت نکردن اصول بهره‎برداری از منبع اراضی، استفاده بی‎رویه از منابع آب جهت  آبیاری، به طوری که عملاً بخشی از به هدر رفتن منابع آب، ضمن افت میزان راندمان آبیاری، منجر به انهدام منابع نیز می‎شود.

بدترین شرایط را مناطق نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در کشور دارند که ‎این وضعیت در مناطقی با متوسط بارندگی بین 200 تا 500 میلیمتر کاملاً آشکار است.

در این حوزه‎ها بارزترین علل تخریب عبارتند از:

1-  فرسایش آبی با شدت متوسط تا خیلی زیاد

2- تخریب کمی و کیفی پوشش گیاهی به سبب فشار چرای دام، رعایت نکردن فصل مناسب چرا و بوته کنی

3-تخریب مراتع و تبدیل آنها‎‎ به اراضی دیم به ویژه در حوزه‏هایی با بارندگی حدود 300 میلیمتر، توأم با وقوع خشکسالی‎ها که عملاً این اراضی را بصورت اراضی رها شده در می‎آورد.

مبارزه با بیابان‌زایی:

مبارزه با بیابان‌زایی عبارت است از مجموعه اقداماتی که در چارچوب طرحهای جامع توسعه در مناطق خشک و نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب صورت می‎گیرد و این اقدامات باید مبتنی بر اصول توسعه پایدار بوده و شامل سه گروه فعالیت های زیر می‎باشد:

1- بازدارنده 2-اصلاحی  3-احیایی

1-فعالیتهای بازدارنده

عمده‎ترین زمینه‏های فعالیت بازدارنده، شامل سه گروه برنامه‏های زیر است:

الف) آگاهی دهنده و ترویجی

ب) تشویقی

ج) تنبیهی                

2- روش های اصلاحی:

- اصلاح روشهای شخم

- اصلاح روشهای آبیاری

- اصلاح روشهای تناوب زراعی و آیش

- اصلاح روشهای کود دهی

  3- روش های احیایی:

این روشها معمولاً در مناطقی مورد استفاده قرار می‎گیرد که به طور جدی دچار تخریب شده‎اند و آسیبهای وارد شده به حدی است که رهاسازی آنها‎‎ به حالت طبیعی و به تنهایی برای احیای شرایط اکولوژیکی آنها‎‎ کفایت نمی‎کند.

در این صورت مرحله بازسازی و احیای اراضی مستلزم اجرای پاره‎ای از پروژه‏های فنی نظیر:

ا- احداث بادشکن

2-  مالچ پاشی

3-  نهال کاری

4- بذر پاشی  5- بذر کاری و  6- انتقال آب است.  

بنابراین لزوم حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع طبیعی (مراتع، بیابان‌ها و حوزه‌های آبخیز) تنها در سایه استفاده از فارغ التحصیلان رشته مهندسی منابع طبیعی - مرتع و آبخیزداری امکان پذیر است که رسالت تربیت نیروی انسانی در این بخش بر عهده دانشگاهها و مراکز آموزش عالی است.

 در حال حاضر در کشور ما واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه‌های دولتی دارای این رشته به شرح زیر می‌باشند:

الف - در مقطع کاردانی

·       دانشگاه آزاد اسلامی:

1.واحد اراک در استان مرکزی          

2.واحد نیشابور در استان خراسان رضوی      

3.واحد سوادکوه در استان مازندران (علمی کاربردی منابع طبیعی - مرتع)

4.واحد بافت در استان کرمان      

5.واحد بروجرد در استان لرستان

6.واحد خلخال در استان اردبیل

7.واحد اردستان در استان اصفهان

8.واحد سنندج در استان کردستان

9.واحد قائم شهر در ایتان مازندران

10.                   واحد گرگان در استان گلستان

·       دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه شهرکرد

2.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان (دانشکده کشاورزی گنبد کاووس)

3.  دانشگاه رازی کرمانشاه (دانشکده قصر شیرین)

4.  دانشگاه شیراز (دانشکده داراب)

5.  دانشگاه بوعلی سینا همدان- مرکز ملایر

6.  دانشگاه ایلام

7.  دانشگاه بیرجند

8.  دانشگاه فردوسی مشهد - آموزشکده کشاورزی شیروان

ب - در مقطع کارشناسی

·        دانشگاه آزاد اسلامی:

1.  واحد میبد در استان یزد         

2.  واحد ارسنجان در استان فارس

3.  واحد نور در استان مازندران 

4.  واحد بافت در استان کرمان      

5.  واحد تربت جام در استان خراسان رضوی

6.  واحد بندرعباس در استان هرمزگان

7.  واحد فیروزآباد در استان فارس

·       دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه تهران (دانشکده منابع طبیعی کرج)

2.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

3.  دانشگاه مازندران (دانشکده منابع طبیعی ساری)

4.  دانشگاه صنعتی اصفهان

5.  دانشگاه یزد

6.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی زابل

7.  دانشگاه شهید چمران اهواز(دانشکده منابع طبیعی بهبهان)

8.  دانشگاه کردستان

9.  دانشگاه شیراز

10.                     دانشگاه ارومیه

ج- در مقطع کاردانی به کارشناسی (کارشناسی ناپیوسته)

·        دانشگاه آزاد اسلامی:

1.  واحد نور در استان مازندران 

2.  واحد بندرعباس در استان هرمزگان

·       دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان (دانشکده کشاورزی گنبد کاووس)

2.  دانشگاه یزد (شاخه اردکان یزد)

3.  دانشگاه شیراز (دانشکده داراب)

 د - در مقطع کارشناسی ارشد مرتعداری و آبخیزداری

·        دانشگاه آزاد اسلامی:

1.  واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در تهران  

۲·  دانشگاه آزاد ارسنجان فارس  (آبخیزداری)    

۳.دانشگاه آزاد میبد

دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه تهران (دانشکده منابع طبیعی کرج) – گرایش‌های مرتعداری، آبخیزداری و بیابان‌زدایی

2.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان– گرایش‌های مرتعداری، آبخیزداری و مدیریت مناطق بیابانی

3.  دانشگاه مازندران (دانشکده منابع طبیعی ساری) – گرایش‌های مرتعداری و آبخیزداری

4.  دانشگاه صنعتی اصفهان – گرایش‌های مرتعداری و بیابان‌زدایی

5.  دانشگاه شیراز– گرایش‌ مدیریت مناطق بیابانی

ه- در مقطع دکتری

·        دانشگاه آزاد اسلامی:

1.  واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در تهران  

دانشگاه‌های دولتی:

1.  دانشگاه تهران (دانشکده منابع طبیعی کرج) – گرایش‌های علوم مرتع و آبخیزداری

2.  دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان– گرایش‌ علوم مرتع

گرایشهای رشته مرتع و آبخیزداری در مقطع کارشناسی ناپیوسته

1.مهندسی منابع طبیعی- مرتعداری و آبخیزداری            

2.احیاء و بهره‌برداری از مناطق بیابانی  

دروس امتحانی رشته‌های کارشناسی ناپیوسته   

1 - مهندسی منابع طبیعی- مرتعداری و آبخیزداری            

نام دروس امتحانی	ضریب
ریاضیات	2
حفاظت آب و خاک	2
زمین شناسی	2
مرتعداری	3
اصول آبخیزداری در مناطق نیمه خشک	3
معارف اسلامی	2
ادبیات فارسی	2
زبان عمومی	2

2- احیاء و بهره‌برداری از مناطق بیابانی

نام دروس امتحانی	ضریب
روش احیاء پوشش گیاهی	3
بیابان‌زایی و کنترل آن	2
بهره‌برداری از منابع آب در بیابان	2
بهره‌برداری و حفاظت عرصه‌های احیاء شده بیابانی	2
بهره‌برداری از خاکهای مناطق خشک و  بیابانی	2
معارف اسلامی	2
ادبیات فارسی	2
زبان عمومی	2

گرایشهای رشته مرتع و آبخیزداری در مقطع کارشناسی ارشد

(توضیح : گرایش‌های اول تا سوم اختصاصی رشته مرتع و آبخیزداری می‌باشند و سایر گرایش‌ها از رشته‌های دیگر نیز دانشجو می‌پذیرند)

1.مرتعداری        

2.آبخیزداری            

3.بیابان‌زدایی            

4.مدیریت مناطق بیابانی  

5.هواشناسی کشاورزی            

6.مهندسی سوانح طبیعی              

7.سنجش از دور      

دروس امتحانی رشته‌های کارشناسی ارشد   

1 - مرتعداری

نام دروس امتحانی	ضریب
زبان عمومی و تخصصی	2
حفاظت خاک و آبخیزداری	2
مرتعداری	3
اصلاح و توسعه مراتع	2
ا رزیابی و اندازه گیری مرتع	3
شناسایی گیاهان مرتعی 1و 2	2

2- آبخیزداری

نام دروس امتحانی	ضریب
زبان عمومی و تخصصی	2
حفاظت خاک و آبخیزداری	3
مرتعداری	2
هیدرولوژی کاربردی	2
ژئومورفولوژی و زمین شناسی	3
جامعه شناسی روستایی	2

3 - بیابان‌زدایی

نام دروس امتحانی	ضریب
زبان عمومی و تخصصی	2
حفاظت خاک	3
مرتعداری	2
هیدرولوژی	2
ژئومورفولوژی	3
خاکهای مناطق خشک و نیمه خشک	2

4- مدیریت مناطق بیابانی

نام دروس امتحانی	ضریب
زبان عمومی و تخصصی	2
حفاظت خاک و آبخیزداری	2
طرح آزمایشات کشاورزی	2
اکولوژی عمومی	3
ژئومورفولوژی	2
رابطه آب و خاک و گیاه	3

5- هواشناسی کشاورزی

نام دروس امتحانی	ضریب
زبان عمومی و تخصصی	2
ریاضیات	3
آمار	3
هیدرولوژی	2
هواشنا سی	3
دروس کشاورزی(زراعت،باغبانی، خاکشناسی، آبیاری، گیاهپزشکی)	2

5- مهندسی سوانح طبیعی

نام دروس امتحانی	ضریب
زبان عمومی و تخصصی	1
ریاضیات مهندسی	1
مقاومت مصالح	1
هیدرولیک	1
اقتصاد مهندسی	1
هیدرولوژی	1

 6- سنجش از دور و GIS

نام دروس امتحانی	ضریب
زبان عمومی و تخصصی	2
آمار و ریاضیات	3
اصول تفسیر عکسهای هوایی	2
ژئومورفولوژی و جغرافیای زیستی	2
جغرافیای شهری و روستایی	2
هیدرواقلیم	2