نفت

 مقدمه:

   ریشه واژه نفت در زبان فارسی به طور یقین مشخص نیست. به عقیده زبان شناسان نفت از کلمه اوستایی ( نپتا ) گرفته شده است که کلدانیان و اعراب آن را از زبان مادی گرفته و ( نفتا ) خوانده اند . پترولیوم (petroleum) واژه ای لاتین هم ارز نفت است که از دو کلمه پترا (petra) به معنی سنگ و (oleum) به معنی روغن گرفته شده است .
نفت در زبان های مختلف به شکل ذیل می باشد :
Catalan: petroli
Greek: petrelaio
Interlingua: petroleo
Latin: petroleum
و ...

- پترولیوم در واقع در مواد هیدروکربنی است که به صورت طبیعی عمدتاً در سنگ های رسوبی واقع می گردد.
- پترولیوم می تواند به صورت فازهای مختلف، از جمله فاز گازی، نظیر گاز طبیعی (natural gas) ، فاز مایع، نظیر نفت خام (crude oil) و فاز جامد، مانند قیر (asphalt) در خلل و فرج و شکستگی های سنگ ها تجمع یابد.
- نفت خام (Crude Oil) ، مخلوطی طبیعی از هیدروکربن های مایع است که هم در مخازن زیرزمینی و هم در سطح، بعد از گذر از تفکیک کننده های مختلف به صورت مایع باقی می ماند.
- خواص فیزیکی و شیمیایی هیدروکربن برای مهندسین مخزن و تولید بسیار مهم است زیرا خواص فیزیکی و شیمیایی هیدروکربن، برروی حرکت سیالات درون مخزن و مقدار واقعی تولید هیدروکربن تأثیر خواهد گذاشت.
- انباشته شدن مواد هیدروکربنی در زیر سطح زمین در سنگ هایی صورت می گیرد که توانایی نگهداری و انتقال سیالات را داشته باشند. این سنگها، مخزن (reservoir) نامیده می شوند.
- تجمع مواد هیدروکربنی به صورت اقتصادی در سنگ مخزن منوط به وجود عوامل متعددی است. بطور کلی وجود پنج عامل برای تجمع اقتصادی نفت و گاز لازم و ضروری است.
این پنج عامل عبارتند از :
1 - سنگ منشأ بالغ (mature source rock) که تولید هیدروکربن کرده است که سنگ دانه ریز غنی از مواد آلی که در حرارت معینی به بلوغ رسیده و دارای نفت و گاز قابل بهره برداری است.
2 - سنگ مخزن (reservoir rock) که بتواند هیدروکربن را در داخل خود جا دهد و دارای تخلخل (توان ذخیره) و تراوایی (توان انتقال) باشد.
3 - مهاجرت هیدروکربن بین سنگ منشأ و سنگ مخزن (migration pathway) عملی باشد.
4 - پوش سنگ (cap rock) ناتراوا که از خروج نفت از داخل سنگ مخزن جلوگیری کند.
5 - تله نفتی (oil trap) که در آن نفت به صورت اقتصادی متمرکز گردد.

تاریخچه صنعت نفت

   استخراج نفت به روش کنونی یعنی طریقه حفر چاه فقط از نیمه دوم قرن گذشته معمول شده است ولی استفاده از نفت که بصورت چشمه از زمین می جوشد یا گاز طبیعی که از شکافها خارج می شد و همچنین قیر که از معادن سطح الارضی بدست میآید سابقه ای بسیار طولانی دارد که در کاوشهای باستان شناسی نیز شواهدی دال بر این موضوع بدست آمده است. استفاده از تجربیات گذشته در عرصه های گوناگون صنعت نفت و بخصوص در مورد اقتصاد و عوامل تاثیر گذار بر آن در طول تاریخ و نوسانات قیمت ضرورت دارد. برای شناخت بهتر از گذشته و استفاده از تجربیات در آینده در این بخش اطلاعات جامعی از گذشته تا حال در زمینه صنایع نفت و گاز در ایران و جهان جمع آوری و در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است.
زمین شناسی نفت و گاز

   زمین شناسی نفت از زیر شاخه های علم زمین شناسی می باشد که به بررسی عوامل و شرایط مرتبط با تشکیل ذخایر هیدروکربنی می پردازد و با توجه به نیاز کشور به شناخت ذخایر جدید نفت و گاز حائز توجه خاص می باشد. چراکه اولین قدم در راه اکتشاف همان بررسی های زمین شناسی هستند اطلاعات ارائه شده در این بخش شامل بررسی عوامل و پارامترهای مرتبط در نحوه تشکیل نفت و گاز و سنگ منشاد، مهاجرت و عوامل دخیل در آن، سنگ مخزن، انواع آن و پارامترهای مرتبط با سنگ مخزن، سنگ پوشش و در نهایت به بررسی جایگاه نفت و گاز در زمین شناسی ایران و تشکیل نفت و گاز در مناطق مختلف و عوامل موثر در آن پرداخته شده است.

اکتشاف نفت و گاز
   با گذشت زمان و برداشت از ذخایر تجدید ناپذیر نفت و گاز ضرورت دستیابی به ذخایر جدید حائز اهمیت می باشد و این امر تحقق نمی یابد مگر با انجام عملیات اکتشافی دقیق بر روی مناطق مستعد هیدروکربنی کشور که در طی مراحل مختلف ژئوفیزیکی، ژئوشیمیایی و حفاری اکتشافی و استفاده از روشهای گوناگون اکتشافی وجود یا عدم وجود ذخایر به اثبات خواهد رسید. با وجود ذخایر نفت و گاز مشترک بین ایران و کشورهای همسایه انجام عملیاتهای اکتشافی گسترده تر بر روی این ذخایر ضرورت دو چندان یافته است. در این بخش تلاش شده است اطلاعات جامع و موثق از مراحل مختلف انجام عملیات اکتشافی جمع آوری و با توجه به روشهای متداول در جهان و همچنین روشهای نوین، اطلاعات بصورت مدون و کامل ارائه گردد.
 حفاری نفت و گاز
   پس از انجام مطالعات زمین شناسی و انجام عملیات اکتشافی بر روی مناطق مستعد، تنها روش اثبات وجود نفت و گاز در زیر لایه های زمین حفاری می باشد که با صرف هزینه های بسیار و استفاده از روشهای گوناگون و متد پیشرفته به بررسی مستتقیم لایه های زمین می پردازد. صنعت حفاری پیشینه ای طولانی داشته و در طول تاریخ با پیشرفت صنعت دچار تغییراتی در روشها و تجهیزات مورد استفاده شده است. امروزه آشنایی استفاده از فنون جدید در این صنعت ضروری می باشد به همین دلیل سعی شده است اطلاعات دقیقی از روشهای گوناگون حفاری از گذشته تا حال و پارامترهای مرتبط با آن از قبیل گل حفاری و پروسه تکمیل چاه گرد آوری و در اختیار علاقمندان قرار گیرد.
  استخراج نفت و گاز
   استخراج نفت و گاز دارای پیشینه بسیار طولانی می باشد. از زمانهای بسیار دور که افراد از چشمه های سطحی نفت برداشت می کردند و یا از گازی که از سطح زمین خارج می شد در آتشکده های باستانی استفاده می گردید. امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی و وابستگی صنایع به نفت، تامین این ماده حیاتی شایان توجه فوق العاده می باشد استفاده از روشهای گوناگون و متدهای پیشرفته در استخراج بهینه و بیشترین استفاده از حجم ذخایر نفت و گاز و توجه به فناپذبر بودن آنها لزوم توجه به این بخش از صنعت را گوش زد می نماید. بهره برداری مناسب از ذخایر، توجه به مسائل زیست محیطی در طی عملیات استخراج نیازمند شناخت دقیق روشها و تجهیزات و مسائل مرتبط با عملیات استخراج می باشد. با توجه به اطلاع رسانی دقیق و بروز بودن اطلاعات در این عرصه در این بخش سعی گردیده تا اطلاعات کامل و جامعی از عملیات استخراج نفت و گاز در اختیار متخصصین و علاقمندان قرار گیرد.
پالایش نفت و گاز
   پالایش جزو آخرین مراحل در روند تولید مواد هیدروکربنی می باشد. که در آن برای تفکیک مواد تشکیل دهنده نفت خام و گاز طبیعی عملیات شیمیایی و فیزیکی خاص صورت می گیرد و فرآورده های گوناگون مورد نیاز بدست می آیند ایجاد ارزش افزوده، اشتغال زایی و تولید مواد اولیه صنایع در گرو توجه به صنعت پالایش و ایجاد پالایشگاههای پیشرفته می باشد. برای آشنایی کلی با صنعت پالایش سعی شده است در این بخش اطلاعات کلی در زمینه صنایع پالایش در ایران و جهان و در ادامه به معرفی پالایشگاههای ایران پرداخته شده است.
ذخایر نفت و گاز ایران
   جمهوری اسلامی ایران یکی از بزرگترین تولید کنندگان نفت و گاز در جهان می باشد. در گذشته فعالیتهای بسیاری در جهت شناخت و بهره برداری از ذخایر هیدروکربنی در مناطق مختلف کشور انجام شده است، لیکن اطلاعات مورد نظر بطور پراکنده بوده و در نتیجه دسترسی به آنها مشکل بوده است. در این بخش پس از اقدام به جمع آوری اطلاعات در غالب چهار محدوده هیدروکربنی اصلی مناطق نفت خیز جنوب، نفت مناطق مرکزی، مناطق فلات قاره و وحدوده نفت و گاز خزر گردید و اطلاعات کلی در مورد مناطق تحت پوشش و معرفی آنها صورت گرفته است.
  اقتصاد نفت و گاز
   انرژی و نفت بعنوان بهترین منبع تامین آن در جهان و نقش نقش نفت و گاز در اقتصاد کشورهای تولید کننده، حائز اهمیت بسیار می باشد. برای توسعه اقتصادی کشور که دارای بخشهای مختلف است، ابتدا باید به سمت اولویتها رفت. بخش نفت و گاز در اقتصاد ایران برای توسعه بخشهای اقتصادی دارای مزیتهای فراوانی می باشد. شناخت پارامترهای مختلف تاثیر گذار بر اقتصاد نفت، همچنین اطلاعات از شرایط، عوامل و بازتابهای آنها بر قیمتها در زمان حال و گذشته می تواند در شناخت مسیر مناسب در جهت لحاظ سیاستها و راهکارهای صحیح اقتصادی کمک شایانی بنماید آشنایی با اوپک و سیاستهای آن که مطمئنا بر اقتصاد تمام کشورهای عضو اثر گذار بوده است نیز ضرورت دارد. با توجه به مسائل فوق سعی بر آن بوده است تا در این بخش اطلاعات اقتصادی دقیق شامل قیمت، نمودارها و عوامل اقتصادی بروز رسانی و ارائه گردد. در بخش آشنایی با اپک اطلاعاتی از پیشینه تاسیس و اقدامات انجام شده تا امروز آورده شده است.
 نفت و محیط زیست
   دنیای صنعتی و نیازهای آن منجر به استفاده هرچه بیشتر انسان از سوختهای فسیلی شده است در این میان نفت و گاز بعنوان سوختهای اصلی نقش بزرگی در آلودگی های زیست محیطی دارا می باشند. آلودگی هوا ناشی از سوخت فرآورده های نفت و گاز در خودروها، نیروگاهها و ماشین آلات کارخانه جات از یکسو و آلودگیهای آب در اثر نشت نفت از نفتکشها و حتی در حین عملیات حفاری و استخراج لزوم توجه خاص به این بخش را فراهم می آورد. توجه به این موضوع و رعایت اصول زیست محیطی کمک شایان توجهی در حفظ سلامتی افراد و سالم نگهداری محیط زیست و زندگی خواهد داشت. در این بخش نفت و محیط زیست ابتدا سعی در شناسایی و معرفی عوامل و منابع آلودگی و پس از آن ارائه راهکارهایی در جهت کاهش این آلودگی ها بوده است.
  دستاوردهای جدید
   با پیشرفت علوم و صنایع هر روز شاهد دستاوردهای جدید در صنایع گوناگون هستیم. شناخت و بکارگیری دستاوردهای جدید در عرصه صنایع نفت و گاز با توجه به رقابت موجود بین کشورهای تولید کننده نفت امری ضروری می باشد.
استفاده از تجربیات و دستاوردهای سایر کشورها باعث ارتقای سطح تکنولوژیکی و افزایش بهره وری در بخشهای مختلف صنعت نفت از مراحل اولیه یعنی زمین شناسی و اکتشاف تا تولید و پالایش می گردد و کمک شایان توجهی به رشد و شکوفایی این صنایع کرده و گامی در جهت خود کفایی در این عرصه خواهد بود.
در جهت نیل به اهداف فوق در این بخش سعی گردیده تا آخرین دستاوردها و پیشرفتها در صنایع نفت و گاز از متون و منابع اطلاعاتی موثق داخلی و خارجی جمع آوری و ارائه گردیده و بروز رسانی شود.
نفت و کشورهای جهان
   استفاده از نفت و گاز و فراورده های آنها در عرصه های گوناگون صنعت و نیاز کشورهای جهان به این مایع حیاتی بر هیچکس پوشیده نیست. کشورهای تولید کننده و مصرف کننده هر یک به نوعی سعی در استفاده بهینه و اقتصادی تر از ذخایر محدوده هیدروکربنی جهان را دارند و رد این راه سیاستهای خاصی داشته و اغلب خط مشی مشخصی دارند. بررسی شرایط کشورهای جهان و سیاستهای آنها در این زمینه در اتخاذ مسیر و راهکارهای مناسب بسیار مهم می باشد در بخش نفت و کشورهای جهان اطلاعات متنوعی از کشورهای مختلف مصرف کننده و تولید کننده و سیاستهای آنها از گذشته تا حال در زمینه صنایع نفت و گاز ارائه شده است.