افرا

ویژگی های گیاهشناسی

 جنس افرا ( Acer ) به  تیرة Aceraceae  تعلق دارد .  (2)

جنس افرا در جهان دارای100 گونه است (4)

این جنس  در ایران مجموعا دارای 10 گونه است که غالباً عناصر اصلی رویشهای جنگلی را تشکیل می دهند گونه های مختلف افرا  در جنگلهای شمال (تا ارتفاع 2000 متری)  و همچنین در جنگلهای غرب و جنوب ایران می رویند   . (5)

گونه های مختلف افرا بصورت درخت یا درختچه های کوتاهی هستند . برگها مرکب شانه ای یا ساده پنجه ای بدون گوشوارک و متقابل گاهی نیز برگ دارای پهنک کامل است . گلها انتهایی یا غیر انتهایی  به شکل گل آذین دیهیم ، خوشه به صورت دسته هایی مجتمعند کاسه 4-5 پر . جام 5-4 پر که به هم تابیده و گاه از بین رفته اند پرچم گاهی به کلی از بین رفته ، گاهی پر شمار و به تعداد 4-5-8-10 متغیر است . (3)

دستگاه ترشح کننده شامل سلولهای درازی است که به صورت لوله های ترشح کنندة  در بافتهای چوب و آبکش ساقه و برگها قراردارند  گلها نرماده ، یا بر اثر عدم رشد یکی از اندامهای جنس تک جنس و گاهی نیز فاقد گلبرگ هستند  برچه ها پیوسته اند از یک تخمدان دو تخمکی یا تخمکهای راست ، خمیده و یا واژگون را تشکیل می دهند میوه که ناشکوفاست در حقیقت نوعی شیزو کارپ دومریکارپی است که هر یک از آنها بر اثر رشد یکی از تخمکها حاصل شده محتوی یکدانه است و ثمری را با بالة یک طرفی تشکیل می دهد و به این ترتیب در افراها ، شیزوکارپها به دو مریکارپ یا میوة دو ثمری تبدیل می شوند دانه ها دارای آلبومن نامشخص است. (5)

درختان این تیره در نواحی جنگل و در خاکهای گچی می رویند و بخصوص در جنگل های شمال ایران فراوان و گونه هایی از آنها در باغها و پارکها برای زینت کاشته می شوند در بعضی از گونه ها مواد قندی بسیار وجود دارد  میوه ها  در تابستان  می رسند افراها به بیشتر خاکها و شرایط مقاوم هستند . (1)

نام علمی درختان افرا واژة لاتین است و به معنای تیز و سخت می باشد و آن بعلت تیز بودن انتهای لوب بزرگ بعضی از گونه های آن است این درخت در ایران دارای گونه ها و  واریته های چندی است  (6)  

گونه های مختلف جنس افرا :  

 1- کرب Acer  Compestre یا افرای پرچینی  

 این درخت در نقاط مختلف جنگلهای شمال وجود دارد و مخصوص ارتفاعات و جنگلهای کوهستانی است و در ارسباران و آستارا و نور و کلاردشت و زرین گل گرگان دیده شده است پائین ترین نمونه آن در درة زرین گل در ارتفاع 1100 متر از سطح دریا و بالاترین آن در کندوان در 2600 متر ارتفاع دیده شده است . درختی است متوسط به ارتفاع 20متر و معمول آن 6 تا 8 متر و بطور نیم متر و عمرش در حدود یکصد سال است شاخه های جوان آن کرکدار و یا صاف است برگهایش د ارای 5-3 لوب و انتهای کندو پهنای آن 5 تا 10 سانتی متر است ابعاد بزرگ از 25-8 ×60-15 سانتی متر بالغ می گردد دمبرگ آن دارای شیرابة سفید کمرنگی است و طول آن 6-5/1 سانتی متر می رسد میوة کرب مانند سایر گونه های افرادی آکن بالدار و یا دی سامار با زوایة کاملاً باز و دانه فشردة کرکردار و یا صاف و تخم مرغی  گرد است جدار گونه داخل میوه نیز صاف می باشد درون چوب کرب قهوه ای رنگ است .(6)

گلها سبز رنگ با گل آذین ایستاده ، زیر برگها سبز رنگ ، و کرکدار ، درختانی خیلی مقاوم اما غیر تماشایی هستند این درخت برای خاکهای قلیایی گیاهی بسیار بار ارزش بشمار می آید ولی می تواند با هر نوع خاکدار دیگر نیز خود را سازش دهد همچنین به نور آفتاب نیازمند است . (1)

2- شیردار Acer  laetum :

درخت شیردار در سرتاسر جنگلهای شمال و در ارتفاعات مختلف جنگل از جلگه های ساحلی تا ارتفاعات فوقانی یافت می شود در آستارا و طوالش و دیلمان و پل زنگوله و کلاردشت و نورو گرگان تا گلی داغ انتشار یافته است و هر چند گاهی در جلگه دیده می شود ولی معمولاً ارتفاع آن از سطح دریا در حدود 150 متر و حد فوقانی آن در پل زنگوله در 2300 متر ارتفاع است درختی است به ارتفاع 20 متر با تنة صاف شاخه های جوان آن کبود و کرکدار است که پس از چندی برگ قهوه ای سبز در می آید برگهایش قلبی شکل ، 7-5 لوب تخم مرغی و مثلثی نوک کشیده و باریک و ابعاد آن به 16-6 ×10×4 سانتیمتر بالغ میگردد و دمبرگ آن دارای شیرآبة سفیدرنگ است دی سامار آن دارای زوایة باز و نزدیک به افقی و دانة آن فشرده تخم مرغی و صاف به ابعاد 12-4 ×25-10 سانتی متر میباشد چوب شیردار سفید است و از لحاظ مصارف روستایی مانند سایر گونه های افرا است ولی برگ آن بیشتر از سایر   گونه ها مورد توجه دامداران است و به مصرف تعلیف دام می رسد . (6)

3- کی کف Acer  monospessulanum :‌ 

این زیرگونه در غرب ایران و کرمانشاهان انتشار دارد در کردستان و کوه شاهو در 2400-1500 متر ارتفاع و همچنین در دره شاهپور سنندج دیده شده و در آذربایجان غربی و سردشت نیز دیده می شود ابعاد برگ در انشعابات گل دهنده در این گیاه 7 × 5/4 سانتی متر است و لوبهای آن درست است ولی در انشعابات مازاد برگها دارای 5 لوب نوک تیز و دندانه های نامنظم است و گلبرگهای پشت فرمی و یا کم و بیش صاف است ابعاد میوة آن 5/1-1 ×3-2 سانتی متر خارج آن صادف و در داخل کرکدار است . (6)

4- افرای سیاه Acer  negundo :  

اصل این درخت از آمریکای شمالی است و از سالها پیش وارد ایران شده درختی است متوسط و دوپایه سرعت رشد آن در شمال کشور نسبتاً زیاد است ولی تنة ناصافی بوجود می آورد و از ارزش آن می کاهد . برگهایش مرکب و دارای 5-3 لوب متقابل است میوه هایش کوچک ، خوشه ای و آویزان می باشد میله های پرچم این درخت طویل و سرخ رنگ است و در اوایل فروردین ظاهر می گردد و تاج درخت را قرمز می سازد ومیوه های بالدار یا دی سامار آن مانند سایر گونه های افرا پس از زمان کوتاهی ظاهر می شود ولی مدت زیادی بر روی درخت باقی می ماند (6)

ارتفاع درخت 10 تا 20 متر یک درخت سریع الرشد و مردم پسند است برگهای این درخت شانه ای ،گلهایش کوچک و بشکل خوشه هایی از شاخه ها آویخته می گردد در سال 1688 به اروپا و سپس به ایران وارد شده است شاخه ها باریک و تردبوده و در مقابل بادهای شدید مقاومت چندانی ندارد گلهای نرو ماده روی پایه های جداگانه ای پدید می آید و تنها پایه های نر دارای جنبة تزئینی هستند Acer negundo  variegatum به بلندی 10 متر است برگچه های این گیاه آراسته به حاشیه ای پهن و نامنظم به رنگ سفید است که حالت ابلق به برگ می دهد این رخت خود را با همة خاک ها به نحوی سازش می دهد محل آفتابگیر یا نیم سایه را می پسندد و محل نیم سایه به پیدایش لکه های حاشیه سفید روی برگها کمک می کند تقریباً همواره این نوع افرا بشکل پایة ماده دیده می شود ، گلهایش چندان جلب توجه نمی کند ولی  میوه های بالدار سفید رنگ آن بسیار جذاب است در پائیز هم تغییر برگ رنگ نداشته و در سالهایی که زمستان خنک و تابستان خشک وجود داشته باشد نسبت به سایر افراها بهتر رشد می کند (1)

5- افرای سرخ Acer  palmatum : 

اصل این درخت کوچک ولی زیبا از کشورهای ژاپن وکره است درختچه ایست زینتی ، برگهای جوان آن سرخ رنگ است ولی در پائیز تمام برگهای آن به رنگ سرخ تند در می آید واز اینرو جهت تزئین باغها بکار می رود . (6)

 ارتفاع آن حداکثر 5 متر در شرایط آب و هوایی مرطوب ، سایه پسند بوده و در پارکها جهت پرکردن فضای خالی درختان قد بلند مناسب است . (1)

 اهمیت اقتصادی :

گونه های پلت و شیردار و کرکف و کرب و کرکو جزء افراهای بزرگ و گونه های سفید کرکو و کیکم و A.tataricum جزء افراهای کوچک هستند . (2)

افراهای بزرگ درختان پر نیاز و پراکنده ای هستند که در خاکهای حاصلخیز می رویند و نیاز آنها بمواد معدنی بسیار است این افراها درختانی روشنایی پسند بوده و شاخ و برگ آنها فراوان می باشد و همه ساله ببار می نشیند رویش آنها تند و به بلندی 35 متر و قطر 2تا 3 می رسد افراهای کوچک بر خلاف در خاکهای خشک و ناتوان  می رویند و نیاز آن چندان زیاد نیست همه آهک ج. هستند و شاخ و برگ آنها چندان فراوان نمی باشد افراهای کوچک بوده متر بلندی و 8/0 متر قطر می رسد همة گونه های افرا دارای ریشه های عمیق و سطحی هستند . (2)

افرا دارای چوبهای صنعتی می باشد و علاوه بر استفاده های مختلف صنعتی ، مبل سازی ، روکار و غیره در مصارف روستائی ، چوب آنرا برای تهیة لت ، جهت پوشش خانه ها و تیر و تخته های کندوج ( انبار برنج ) ،  دستة بلو و فوکا بکار می برند و برگ آن عموماً به مصرف تعلیف گاو می رسد شکل برگ و میوه و زاویة بین دوآکن و صاف بودن و یا کرکدار بودن بذر یا داخل میوه سبب تشخیص گونه های مختلف افرا از یکدیگر می گردد نام فارسی آن که برای جنس متداول می باشد افرا و نام عربی آن اسفندان است .  (6)

چوب افرا سبک و سفید است ولی رشته های آن سنگین و فشرده می باشد برای ساختن مبل و قالب کفش بکار می رود روستائیان از آن لاوکو و طبق و کفش چوبی و ابزارهای کشاورزی می سازند در ساختن ادوات موسیقی ، دستة شلاق و قنداق تفنگ نیز بکار می رود هیزم و زغال آن خوبست ابزارهای کوچک بیشتر به مصرف سوخت   می رسد و هیزم آنها بسیار خواهان دارد . (2)

- منابع : 

1- یارایی رامتین ، گیاهان پهن برگ مقاوم به شرایط نامساعد ، سازمان پارکها و فضای سبز شهر تهران ، زمستان 74

2-ساعی کریم ، جنگل شناسی جلد اول ،  انتشارات دانشگاه تهران 1327 

3-مبین صادق  ، رستنی های ایران فلور گیاهان آوندی جلد چهارم ، انتشارات دانشگاه تهران ، زمستان 1374

4-آزاد بخت محمد ، رده بندی گیاهان دارویی ، موسسه فرهنگی انتشارات تیمور زاده – نشر طبیب ، بهار 1378

5- قهرمان احمد ، کورموفیت های ایران ( سیستماتیک گیاهی ) جلد دوم ، مرکز نشر دانشگاهی تهران ، 1377 

6- ثابتی حبیب الله جنگلها ، درختان و درختچه های ایران ، انتشارات سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی ، 1357