معرفی آثار طبیعی استان کردستان

مطالعات باستان شناختی در کردستان

بررسی ها، پژوهش ها و کاوش های باستانی شناسی در کردستان نشان می دهد که این استان از نظر باستان شناختی از اهمیت بسزایی برخودار است. بررسی های اخیر در غار" کرفتو" و غار " کانی میکاییل" شهرستان دیواندره، سکونت انسان های اولیه را به اثبات رسانده است. به ویژه در کاوش های غار" کانی میکاییل" در فاصله دوهزار متری غار" کرفتو" که احتمال ارتباط این دو غار را مطرح می سازد، سکونت انسان های اولیه به اثبات رسیده و استقرارهای فصلی در داخل غار، کاوش های فصل اول و دوم داخل و بیرون غار کرفتو، کشف بقایای آثاری از تیغه های سنگی، سفالی و ... و آثار دوره نوسنگی به وضوح مشخص شده است.

نکته قابل توجه ، وجود آثار قبل از دوره نوسنگی در داخل غار " کانی میکاییل " است که بقایای استقرارهای فصلی، اجاق، خاکستر و دست افزار( ابزارهای دستی ) های سنگی در آن به دست آمد. نشانه ها و آثار به دست آمده تاریخی، مسائل حدود 7 تا 8 هزار سال قبل را برای کاوشگران روشن نموده است. نتایج این تحقیقات در دست انتشار است و قطعاً ارتباط فرهنگی با غارهای "شانیدر" و سایر اماکن پیش از تاریخ در کردستان عراق، کرمانشاهان و همچنین آذربایجان غربی نیز مشخص خواهد شد. تپه های " توبره ریزه" و" تیانه" و غار " کله کان" که آثاری قدیمی  از آنها به دست آمده نیز وضعیت پیش از تاریخ کردستان را تا حدودی روشن ساخته است.

تپه تیانه

این تپه در 26 کیلومتری غرب کامیاران واقع شده و به دلیل کشف سفال های منقوش پیش از تاریخ در آن،  بسیار حائز اهمیت است. در گمانه ( چاهی که برای آزمایش قنات حفر کنند ) زنی این تپه، شش طبقه استقرار یافته، به دست آمده است. در طبقه اول آثار دوره اسلامی، طبقه دوم آثار ساسانی و در طبقه سوم که به اواسط و اواخر هزاره سوم پیش از میلاد تعلق دارد، سفال های ساده به رنگ های سیاه، کرم و خاکستری به دست آمد. در طبقه چهارم سفال های نخودی رنگ ساده از هزاره دوم پیش از میلاد ، و در طبقه پنجم آثاری هم عصر با "تپه گیاه نهاوند" از سفال نخودی با نقوش هندسی قهوه ای رنگ یافت شد. طبقه ششم که قدیمی ترین آثار تپه درآن به دست آمد، دارای سفال های منقوش قرمز مانند سفال های چشمه علی ری، اسماعیل آباد، ساوجبلاغ و والاتپه بود. تاریخ این سفال ها به هزاره چهارم و اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد، یعنی حدود 7 هزار سال پیش می رسد.

تپه توبره ریزه

این تپه در یک کیلومتری جنوب شهر کامیاران واقع شده و معرّف عصر مس در منطقه کردستان است. آثار این تپه  با آثار "تپه حصار دامغان" قابل مقایسه و فرهنگ سفال نخودی رنگ در این منطقه گسترش یافته است. به طور کلی در تپه توبره ریزه پنج دوره استقرار، از هزاره سوم پیش از میلاد تا قرن های 7و8 هـ.ق تشخیص داده شده است. در طبقه پنجم، قدیمی ترین سفال های مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد با رنگ نخودی و نقوش قهوه ای رنگ به دست آمد. یک لوحه گلی با نقش درخت نیز در این طبقه یافت شد. در طبقه اول که جدیدترین آنها است سفال های دوره اسلامی به ویژه قرن هفتم و هشتم هـ.ق یافت شد.

تپه باستانی زیویه

این تپه در روستای زیویه، حدود 55 کیلومتری جنوب شرقی شهر سقز واقع ، و از محوطه بسیار وسیعی برخوردار است. طی کاوش های باستان شناسی در این تپه، قلعه باستانی زیویه از زیر خاک بیرون آمد. این قلعه روی یکی از تپه های نسبتاً مرتفع منطقه ساخته شده و بر محیط اطراف ، اِشراف کامل دارد.

در نخستین کاوش که توسط " ایوب ربنو" در سال 1325 شمسی دراین منطقه صورت گرفت و بیشتر جنبه تجاری داشت، اشیای منحصر به فردی از یک تابوت برنزی به دست آمد که در نوع خود از شاهکارهای فلزکاری و سفال گری محسوب می شود. همین امر موجب تخریب بسیاری از آثار معماری ارزشمند این قلعه ( کاخ دژ) عظیم گردید. این قلعه که به اقوام ماد و ماننایی تعلق داشت،  در حدود 2700 سال پیش ساخته شده است.

در سال 1345 شمسی اولین فصل کاوش های علمی باستان شناسی دراین تپه آغاز شد و تا سال 1380 ادامه یافت. طی چند فصل کاوش، نتایج قابل توجهی در زمینه شناخت وضعیت معماری آن به دست آمد. از جمله اشیای به دست آمد ه در این کاوش ها، قطعات عاج منقوش بود که نقوش حیوانی و صحنه شکار اساطیر روی آنها حک شده و از ارزش ویژه ای برخوردار است. اهمیت این قطعات به حدی است که از روی دو نمونه از آنها، نقش برجسته آبیدر سنندج ، طراحی، بزرگ نمایی و ساخته شد.

برای احداث قلعه زیویه، استادکاران پس از بنیاد مصطبه ( مکانی از سطح زمین یا کف اطاق اندکی بلندتر باشد و بر آن نشینند ) ، سکوهایی برای دست یابی به سطح صاف و هموار پدید آوردند و در بین شیب های موجود در تپه، با بهره گیری از خشت خام،  سنگ و چوب قلعه ای در نهایت استحکام و پایداری بنا نهادند. پی ها و پله های پایه ستون ها از سنگ ساخته شده و برای ساخت دیوارها، خشت خام به ابعاد 16×46×46 سانتی متر به کار رفته است.

ورودی اصلی قلعه با 21 پله سنگی، در شرق تپه قرار دارد. از جالب ترین قسمت های قلعه، تالار ستون دار آن با 16 پایه ستون سنگی مدور است. قطر این پایه ستون ها حدود 95 تا 105 سانتی متر است. کف تالار با خشت خام به صورت شطرنجی مفروش شده است. دیگر بخش های این قلعه عظیم شامل سالن ها، حیاط ها و اتاق های متعددی است که هر یک عملکردی خاص داشت.

نکته قابل توجه ، استفاده از فاصله پشت بندهای ایجاد شده برای استحکام و ایستایی دیوارهای قلعه است که به عنوان سیلو( انبار غله ) مورد استفاده بود. در کاوش های سال 1380، نمونه هایی از غله در کف انبارها که هر یک بیش از 8 متر عمق داشت، به دست آمد.

غار باستانی کرفتو

غار کرفتو در شهرستان دیواندره، 72 کیلومتری شرق شهر ستان سقز قرار دارد. با توجه به تحقیقات به عمل آمده، در دوران "مزوزوییک" ( یکی از دوره های زمین شناسی ) کرفتو در زیر آب بود و در اواخر این دوره ارتفاعات آن از آب خارج شد. غار کرفتو ازغارهای آهکی و طبیعی است که در ادوار مختلف ، جهت استفاده و سکونت انسان تغییر حالت داده و با معماری صخره ای در چهار طبقه ، در دل کوه حفر شده است.

مستشرقین و محققین بسیاری از جمله دمرگان، راولینسون، کرپورتر، خانیکف و فون گال از غار کرفتو بازدید و نقشه هایی از آن تهیه و ارائه نموده اند. کرپورتر نقشه غار را تهیه کرد، استین آن را تکمیل ، و فون گال آن را تصحیح کرد. در مقالاتی که توسط محققین به چاپ رسیده، به دلیل وجود کتیبه ای یونانی بر سر در یکی از اتاق های طبقه سوم، از این غار به عنوان معبد "هراکلس" ( هرکول) نام برده شده است. ترجمه این کتیبه چنین است:" در آنجا هراکلس سکونت دارد باشد که پلیدی در آن راه نیابد".

طول غار حدود750 متر است و راه های فرعی متعددی از آن منشعب می شود. در طول سکونت انسان دراین غار، تغییرات و دگرگونی های عمده و دخل و تصرفات بسیار در آن به وجود آمده و حجاران هنرمند، به زیبایی، فضاهایی را در مدخل های غار تراشیده و اتاق ها، راهرو و دالان های متعددی را به وجود آورده اند.

این غار در میان غارهای دست کن ایران، از معماری کاملی برخوردار است. ورودی غار از دامنه کوه حدود 25 متر فاصله دارد. در گذشته راهی نسبتاً سخت و دشوار در کمر کوه، بازدید کنندگان را هدایت می کرد، ولی امروزه با عبور از پلکانی فلزی می توان به دهانه ی ورودی غار رسید.

در معماری صخره ای این غار چهار طبقه شناسایی شده است. این امر از اهمیت ویژه ای در معماری صخره ای برخوردار است. در معماری غار، علاوه بر ایجاد اتاق ها و راهروهای عبوری، سعی شده تا اتاق ها با هم مرتبط باشند و نورگیرها و پنجره هایی  به سمت بیرون و مناظر طبیعی ارتفاعات مجاور غار ، تعبیه شده است. بر دیوارهای غار در بعضی از اتاق ها نقوشی از حیوان، انسان و گیاه حجاری شده که بیشتر جنبه آیینی دارد.

این غار در سال 1379 گمانه (چاهی که برای آزمایش قنات حفر کنند ) زنی شد و با بررسی باستان شناختی در محوطه بیرون و داخل غار، آثاری از دوران های مختلف به دست آمد. کشف تراشه های سنگی در طبقه چهارم و محوطه بیرون غار می تواند نشانه ای از استفاده ی انسان ، در دوران پیش از تاریخ از این غار باشد. همچنین نمونه سفال ها و اشیای به دست آمده ، ادامه ی سکونت انسان را در طول دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و دوران اسلامی یعنی قرون ششم تا هشتم هـ. ق ثابت می کند.

اقداماتی در طول سال های 1378 و 1379 انجام شده که شامل سامان دهی محوطه بیرون غار، پله بندی، سکوهای استراحت، پارکینگ، سرایداری، سرویس های بهداشتی و برق کشی غار است.

غار و محوطه باستانی کله کان

منطقه آرندان و کله کان در شمال غربی سنندج واقع شده است. این منطقه درون دره ای بسته قرار گرفته و سرچشمه رود آرندان- از سرشاخه های رودخانه قشلان- در آن جاری است. این منطقه از دیرباز به عنوان یکی از کانون های استقرار انسان در دوران نوسنگی مطرح ، و هسته ی اولیه بنای یک دهکده نوسنگی در آن یافت شده است.

غار کله کان یکی از کهن ترین کانون های استقرار انسان در دوران جمع آوری و مصرف غذا است که در آن آثاری هم زمان با ابزارهای دوره نوسنگی غار کرفتو به دست آمده است.

منبع: کتاب میراث فرهنگی استان کردستان