آتشفشانهاى نئوژن- کواترنر در ایران
آتشفشان دماوند
مخروط دماوند
، شاخص‌ترین آتشفشان چینه‌اى کواترنرى ایران است. تاریخ فعالیت این
آتشفشان بخوبى شناخته نشده و مخروط آن استراتو ولکانى است که ارتفاع آن از
سطح دریا 5670 متر ( 5611 متر وزیرى ، 1362 ) مى‌باشد. مخروط آن منظم و روى
کوههاى فراسایش یافته‌اى که در حدود 3500 متر از سطح دریا ارتفاع دارند
واقع است.دامنه کوه بوسیله جریانهاى گدازه‌هاى متعدد که از قله یا از
مخروطهاى فرعى سرازیر شده اند پوشیده شده است.
قطر دهانه
آتشفشان در حدود 400 متر است. قسمت مرکزى دهانه ، بوسیله دریاچه‌اى از یخ
پوشیده شده و در حاشیه آن دودخان‌هایى وجود دارد که زمین هاى اطراف را به
رنگ زرد درآورده اند.
جدا از
دهانه فعلى ، شواهدى از دهانه هاى قدیمى را مى توان دید. یکى از این دهانه
هاى قدیمى در پهلوى جنوبى و در ارتفاع 100 متر قرار دارد که در حال حاضر ،
محل خروج گازها و دودخان‌ها است. در پهلوى شمالى دماوند اثر دیگرى از یک
دهانه قدیمى به قطر حدود 9 کیلومتر دیده مى شود که امروزه رودخانه نونال در
آن جریان دارد.سنگهاى دهانه قدیمى کمى بازیک تر از گدازه هاى جوان دماوند
است. اگرچه بروس و همکاران ( 1977 ) با توجه به ترکیب شیمیایى گدازه‌ها ،
دماوند را آتشفشانى دیررس و دور از زاگرس مى‌دانند که در تشکیل آن برخورد
صفحه‌ها و پدیده فرورانش از نوع خاص و ذوب پوسته اقیانوسى
نقش داشته، ولى جایگاه این مخروط در محل تلاقى البرز خاورى و باخترى این
ذهنیت را تقویت مى‌کند که تلاقى گسل هاى عمیق پوسته ، بویژه انواع امتداد
لغز شمال باخترى و شمال خاورى ، محل مناسبى براى رسیدن ماگما به سطح زمین بوده است.
آتشفشان سهند
آتشفشان سهند
در 40 کیلومترى جنوب تبریز با ارتفاع حداکثر 3710 متر واقع شده است. این
آتشفشان را با آتشفشانهاى کوچکتر شمال باخترى دریاچه ارومیه و مرکز
آتشفشانى ارمنستان و آرارات در نزدیکى مرز ایران و ترکیه مرتبط مى‌دانند.
تعیین سن مطلق گدازه‌هاى مختلف آن سن 12 تا 140 هزار سال را نشان مى‌دهد
(معین وزیرى و امین سبحانى،1356).
سهند مخروط بسیار پهن و گسترده اى از تناوب منظم گدازه و خاکستر است که چینه بندى
منظم دارد. مواد آتشفشانى سهند بر روى رسوبات مختلف (از پالئوزوئیک تا
میوسن) مساحت تقریبى 4500 کیلومتر مربع را پوشانیده است. این وسعت قشر نازک
خاکسترهاى آتشفشانى سهند در مناطق دوردست (مثلا در اطراف جاده بستان
آباد- تبریز) را شامل نمى شود.
معین وزیرى
معتقد است که فعالیتهاى سهند در چندین مرحله صورت گرفته‌اند و در بین این
مراحل آرامش نسبى وجود داشته است. وفور خاکستر همراه با قطعات پومیسى که تا
فواصل دور پراکنده شده‌اند نشانگر انفجارات شدید آتشفشان سهند مى‌باشد.
بلندترین قله، مجموعه متناوبى از برش، پیروکلاستیک‌ها و آهک سیلیسى است که
طى دو مرحله فعالیت به وجود آمده‌اند. مرحله اول به صورت انتشار روانه‌هاى
برشى و مرحله دوم شامل خروج گدازه‌هاى داسیتى است. سنگهاى اصلى محدوده
سهند شامل آندزیت، داسیت، ریوداسیت و ریولیت همراه با مواد آذرآوارى فراوان
مى‌باشند. مطالعه این آتشفشان نشان مى‌دهد که ولکانیسم در آب صورت گرفته و
همچنین آثار انواع ماهى‌ها در مناطق اطراف توده سهند بیانگر آن است که
سهند را دریایى کم عمق فراگرفته بود. با آغاز این فعالیت آتشفشانى در اواسط
میوسن و ایجاد شرایط نامطلوب، گروهى از پستانداران به صورت دسته جمعى از
بین رفته‌اند که آثار این جانوران در حوضه‌هاى رسوبى اطراف مشهود است.
آتشفشان سبلان
این
آتشفشان در باختر شهر اردبیل به ارتفاع 4811 متر قرار دارد که در واقع خط
تقسیم حوضه‌هاى آبریز ارومیه و رودخانه ارس به شمار مى‌رود. رشته کوه
آتشفشانى خاموش سبلان از دره قره‌سو در شمال باخترى اردبیل شروع و در جهت
خاورى- باخترى به طول 60 کیلومتر و عرض تقریبى 48 کیلومتر تا کوه قوشاداغ
در جنوب اهر ادامه مى‌یابد. مخروط آتشفشانى سبلان از نوع آتشفشان چینه‌اى
است که گدازه‌هاى آن سطحى معادل 1200 کیلومتر مربع را اشغال کرده‌اند.
به علت
فروریختگى و ریزش دهانه (کالدرا) شکل مخروط به شدت قطعه قطعه شده است.
آتشفشان سبلان سه قله دارد که به دلیل فروریختگى به شدت فرسوده است. قله
بلندتر سبلان سلطان و دو قله دیگر هرم داغ یا سبلان کوچک و آقام داغ یا
کسرى نام دارند.در قسمت شمال و در قاعده‌اى که بلندتدین قله سبلان در آن
واقع است، دریاچه کوچکى وجود دارد که احتمالا باقى مانده دهانه آتشفشانى
است. آتشفشان مرکزى بر روى یک فرا بوم خاورى _ باخترى از گدازه‌هاى ائوسن
فوران کرده است.
فعالیت قدیمى
سبلان از ائوسن شروع گردید ولى آنچه که کوه سبلان را بوجود آورده در
پلیوسن شروع به فعالیت نموده و تا عصر بعد از آخرین یخبندان هم ادامه داشته
است .
در دامنه
جنوبى سبلان ، چشمه هاى گوگردى زیادى وجود دارد که آب آنها در حدود 40 درجه
سانتیگراد حرارت دارد و تنها گواه فعالیت آتشفشان خاموش سبلان است. این
چشمه‌هاى گوگردى نشان دهنده آخرین فعالیتهاى یک آتشفشان است و بیانگر
خاموش نشدن آتشفشان مى‌باشند.
دیدون و ژرمن (1976) فعالیت آتشفشان سبلان را به سه بخش تقسیم نموده‌اند:
1- جریانهاى
گدازه سبلان کهن: جریانهاى گدازه‌اى که در این مرحله تشکیل شده‌اند
بیشترین بخش کوه سبلان را دربر مى‌گیرند. نامبردگان فعالیتهاى این بخش را
به نوبه خود به 5 مرحله تقسیم نموده‌اند که باباخانى ولسکویه و ریو آنها را
در سه مرحله خلاصه مى‌کنند که عبارتند از:
الف- آندزیت‌هاى زیرین که در دامنه‌هاى شمالى و خاورى رخنمون دارند.
ب- آندزیت‌هاى میانى که بخش اصلى آتشفشان سبلان را تشکیل مى‌دهند و در همه کناره‌هاى کوه سبلان گسترش دارند.
ج- جریان گدازه داسیتى که تکامل ردیف آتشفشان پیش از کالدرا با آن به پایان مى‌رسد.
2- فرونشست:
در این مرحله بخش مرکزى ساختمان پیشین گسیخته شده که نتیجه آن ایجاد یک
فرورفتگى دایره‌اى به قطر 20 کیلومتر است. همزمان با فرونشست کالدرا
فوران‌هاى انفجارى نیز روى داده است که از مواد آذرآوارى تشکیل شده‌اند.
3- گنبدها و
جریانهاى گدازه سبلان جوان: پس از فروریزش کالدرا، فوران مواد آتشفشانى
صورت گرفته که بلندترین بخش‌هاى مرکزى آتشفشان را تشکیل داده است. در این
مرحله چند مخروط در داخل کالدرا و سه جریان گدازه تشکیل شده است. در سده
اخیر نیز گازهاى گوگردى و بخارهاى آتشفشانى در اطراف سبلان مشاهده
مى‌گردند.
آتشفشان تفتان
تفتان یک
آتشفشان جوان پلیوسن- کواترنر و نیمه فعال و از نوع استراتوولکان است که در
بلوچستان و 50 کیلومترى شهر خاش قرار دارد. ارتفاع این آتشفشان از سطح
دریا 4050 متر و از دشت‌هاى اطراف 2000 متر است. این آتشفشان روى فلیش‌هاى
کرتاسه بالایى و ائوسن بنا شده است. از میان این فلیش‌ها سنگهاى افیولیتى
مزوزوئیک که در کرتاسه فوقانى تکتونیزه شده‌اند، نمایان هستند.
اولین فوران
تفتان شامل گدازه‌ها و سنگهاى پیروکلاستیک با ترکیب داسیت و ریوداسیت از
نقطه‌اى واقع در 20 کیلومترى باختر- شمال باخترى قله فعلى شروع شده است
(گانسر، 1966). فعالیت مجدد تفتان شامل گدازه‌هاى داسیتى و سپس آندزیتى
بوده که در اواخر پلیوسن از دهانة لیج‌وار واقع در 10 کیلومترى شمال باخترى
قله فعال امروزى و نیز از دهانه‌اى در 2 کیلومترى جنوب قله امروزى صورت
گرفته است (معین وزیرى،1385).
پس از یک
آرامش که منجر به تشکیل طبقات آگلومرا شده، یک انفجار مهم در 2 کیلومترى
جنوب قله امروزى به وقوع پیوست که اثر آن امروزه به صورت گودال فرسایشى
دیده مى‌شود. خاکستر ناشى از این انفجار یک لایه گسترده ستبر در بین
گدازه‌هاى آندزیتى کواترنر و سنگهاى آتشفشانى قدیمى‌تر به وجود آورده است.
این لایه خاکستر مى‌تواند یک شاخص زمانى بین گدازه‌هاى پلیوسن و کواترنر
محسوب گردد.پس از این انفجار روانه‌هاى آندزیتى نسبتاً بلند تفتان که
امروزه از آن بخار آب، گازهاى گوگردى و گاز کربنیک خارج مى‌گردد، فوران
نموده است. این گدازه‌ها به علت خصلت بازیک بیشتر و شیب زیاد دامنه تفتان،
توانسته‌اند در حدود 12 کیلومتر به طرف شمال (دهکده تمین) و خاور جریان
یابد.
آتشفشان بزمان
سنگهاى
آتشفشانى- نفوذى شمال گودال جازموریان مجموعه سنگ‌هایى را تشکیل داده‌اند
که به کمپلکس ماگمایى بزمان معروفند. این کمپلکس ماگمایى جزء زون ماگمایى
ارومیه- دختر محسوب مى‌گردد. سنگهاى نفوذى منطقه بزمان از گرانیت آلکالن
پورفیرى با فلدسپات پتاسیم دانه درشت، گرانیت‌هاى هورنبلنددار، گرانودیوریت
تا کوارتزدیوریت تشکیل شده‌اند که داراى 64 تا 74 میلیون سال سن مى‌باشند.
سنگهاى آتشفشانى بزمان عمدتاً آندزیت، بازالت و کمى الیوین بازالت
مى‌باشند. استراتوولکان بزمان ساختمان پیچیده‌اى دارد و انواع گدازه‌هاى
آندزیتى، داسیتى و ریوداسیتى به ویژه در دامنه شرقى آن زیاد است. مخروط
اصلى آن از اجتماع برش‌هاى ایگنیمبریتى، پومیس و گدازه تشکیل شده که به طور
متناوب قرار گرفته‌اند.
منابع:
1- مبانى آتشفشان شناسى با نگرشى بر آتشفشانهاى ایران (1382)، دکتر منصور قربانى، انتشارات آرین زمین
2- زمین شناسى زیست محیطى (1381)، تالیف: دکتر فریدون غضبان، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران
3- آتشفشان شناسى ، دانشنامه رشد http://daneshnameh.roshd.ir
