اکولوژی اکوسیستم های جنگلی ایران

الف: جنگل های شمال ( خزری یا هیرکانی )

از نظر جغرافیای جنگل، جنگل های خزری شمال ایران ، به طور کلی جزء جنگل های سبز تابستانی یا جنگل های پهن برگ خزان کننده به شمار می آیند که دارای جنگل های مدیترانه ای نیز می باشد . که به جنگل های هیرکانی مشهورند. جنگل های خزری به صورت نوار باریک و بلندی روی دامنه شمالی سلسله جبال البرز ظاهر شده است . طول این نوار حدود 800 کلیومتر و عرض آن بین 20 تا 70 کیلومتر در نوسان است. جنگل های شمال ایران از آستارا شروع و تا دره گلیداغی بجنورد ادامه می یابد. گسترش عمودی آن از سطح دریا شروع و تا ارتفاع حداکثر 2800 متر ادامه می یابد.. مساحت این جنگل ها در اوایل قرن جاری، دهه 20 به 6/3 میلیون هکتار بالغ برآورد شده است. با شروع بهره برداری تجاری از جنگل های مزبور و همچنین چرای مفرط و قطع بی رویه ، این سطح دائما رو به کاهش نهاده است. به طوریکه امروزه حدود 9/1 میلیون هکتار جنگل در این منطقه باقی مانده که از این مقدار فقط 2/1 میلیون جزء جنگل های مرغوب و تجاری محسوب می شود.

جنگل های شمال از نظر تعداد گونه درختی و درختچه ای جزء جنگل های غنی از گونه محسوب می شوند و تقریبا 80 گونه درختی و 50 گونه درختچه ای به صورت طبیعی در این جنگل ها یافت می شود. گونه هایی از قبیل انجیلی ، بلند مازو ، کرگ ، لیلکی و سفید پلت در جنگل های شمال به فراوانی یافت می شود. همچنین گونه های زربین نیز که امروزه در مناطق مدیترانه ای اروپا وجود دارد و در جنگل های شمال ایران نیز یافت می شود. گونه های سوزنی برگ معروف ( مثل نراد ، پیسه آ ، کاج و لاریکس ) در جنگل های خزری به طور طبیعی یافت نمی شوند.

اقلیم شمال ایران در حقیقت یک اقلیم نیمه مدیترانه ی است که دارای آب و هوای معتدل و مرطوب است . میزان بارش سالانه به طور متوسط 1000 میلی متر است که بیشترین آن در قسمت های غربی و کمترین آن در نواحی شرقی است. به طور متوسط میزان بارندگی از غرب به شرق کاهش می یابد ، حداکثر میزان بارش اندازه گیری شده در حدود 2000 میلی متر و حداقل 600 میلی تر در سال می باشد. پراکنش بارندگی در طول سال کاملا منظم نیست . بیشترین مقدار بارندگی در فصول بهار و پاییز و کمترین آن در تابستان است. طول دوره خشکی نیز از غرب به شرق افزایش می یابد . به طور متوسط طول دوره خشکی در غرب یک ماه ، مناطق مرکزی 2 ماه و در قسمت های شرقی گاهی به 3 ماه در سال نیز می رسد. درجه حرارت متوسط سالانه یین 15 تا 18 درجه سانتی گراد است. میانگین گرمترین ماه سال بین 28 تا 35 درجه و سردترین ماه سال بین 1 درجه بالای صفر تا 4 درجه زیر صفر می باشد.

ب: جنگل های ارسباران

در قسمت شمال غربی ایران جنگل هایی وجود دارند که محدود به منطقه ارسباران می شوند . این جنگل ها در شمال شرق استان آذربایجان شرقی و حدفاصل استان گیلان و مرز آذربایجان قرار دارند و بیشتر در جنوب رود ارس و کوه های قراچه داغ متمرکز می باشند . از نظر جغرافیای جنگل ، جنگل های ارسباران متعلق به جنگل های کوهستانی پهن برگ مخلوط هستند که حدفاصل بین جنگل های نم پسند خزری و نیمه خشکی پسند مناطق اسپتی و جنگل های زاگرس به حساب می آیند . از نظر ترکیب گیاهی این جنگل ها بیشتر به جنگل های شمال ایران شباهت دارند ولی درجه تخریب این جنگل ها بیشتر از جنگل های شمال البرز می باشد.

ج: جنگل های زاگرس

کوه های البرز از شمال غرب تا جنوب غرب ایران گسترش می یابد بعلت جذب رطوبت ابرهای باران زا از نواحی غربی با مبداء دریای مدیترانه ، شرایط لازم را جهت استقرار و گسترش پوشش جنگلی به وجود آورده است. جنگل های این ناحیه از پیرانشهر در آذربایجان غربی شروع و در امتداد رشته جبال زاگرس و بختیاری تا اطراف جهرم و فسا  در استان فارس ادامه می یابد. طول این نوار جنگلی بیش از هزار کیلومتر و عرض آن 50 تا 100 کیلومتر است که معمولا منقطع بوده و فقط در قسمت کوه های بختیاری از پیوستگی بیشتری برخوردار می باشد.

مساحت جنگل های زاگرس در گذشته بیش از 10 میلیون هکتار بوده است و به دلیل بهره برداری بی رویه طی سالیان دراز مساحت این جنگل ها دائما سیر نزولی را پیموده است و متاسفانه این روند هنوز هم ادامه دارد. مساحت فعلی این جنگل ها در حال حاضر در حدود 5 میلیون هکتار می باشد.

 گونه های غالب آن بلوط ایرانی (Quercus persica) می باشد و همراه با سایر گونه گونه های بلوط جنس غالب این جنگل ها را تشکیل می دهد و به همین مناسبت نیز به جنگل های بلوط غرب مشهور است. مهم ترین گونه های درختی و درختچه های جنگل های زاگرس عبارتند از: کیکم (کرکو) ، بادام معمولی ، بادام کوهی ، بادامک ، زرشک ، آلبالو ، ارغوان ، زالزالک  سنجد ، زبان گنجشک ، گردو ، توت ، زیتون ، انار، چنار ، بلوط ، بلوط ایران

 با توجه به تعداد زیادی از گونه درختی و درختچه ای که در جنگل های زاگرس وجود دارد ، درصد بالای ترکیب گونه بلوط در اکثر نقاط به صورت غالب است و می توان گفت جنس بلوط مشخص کننده سیمای ظاهری این جنگل هاست . به همین دلیل این جنگل ها اکثرا به جنگل های بلوط مشهورند.

میزان بارش سالانه در مناطق جنگلی زاگرس به طور متوسط بین 400 تا 600 میلی متر است که بیشتر در بهار و پاییز می بارد. حداکثر میزان بارندگی سالانه در ارتفاعات زرد کوه و تونل کوهرنگ تا هزار میلی متر در سال ثبت شده است. درجه حرارت متوسط بین 12 تا 18 درجه سانتی گراد می باشد . در قسمت های شمالی زاگرس فصل یخبندان وجود دارد و در اکثر ارتفاعات در زمستان  برف می بارد. اقلیم کلی منطقه زاگرس یک نوع آب و هوای مدیترانه ای با زمستان سرد است . در تابستان ها فصل خشک وجود دارد و در اکثر نقاط تا 4 ماه در سال هم می رسد.

د) جنگل های فلات مرکزی یا جنگل های ایرانو – تورانی :

فلات مرکزی ایران به علت خصوصیات جغرافیایی و اکولوژیک به طور کلی جزء مناطق خشک و نیمه خشک غیر جنگلی محسوب می شود. کمبود بارش سالانه ، گرمای زیاد ، خاک های شور و سایر عوامل اکولوژیک برای ایجاد پوشش جنگلی مناسب نیستند . وسعت این منطقه زیاد است و بیش از نیمی از سطح کشور را می پوشاند. فلات مرکزی ایران به دلیل وسعت زیاد ، ناهمواری های گوناگون ، کویر های نمک  لوت از تنوع اقلیمی زیادی برخوردار است و باعث پیدایش رویش های مختلف بیابانی مثل جوامع تاغ و گز ، استپی ( جامعه غالب درمنه – گون ) و استپی کوهستانی ( جوامع پسته و بادام و ارس ) شده است.

وجود آب زیرقشری در خاک فلات مرکزی ، مقاوم بودن گونه ها در مقابل خشکی ، گرما  و شوری خاک شرایط لازم برای ایجاد رویش های درختی ، درختچه ای و بوته ای کم و بیش تنک را به وجود آورده است. این رویش ها به دلیل بهره برداری شدید برای مصرف سوخت و چرای مفرط ، تخریب شده و امکان تجدید حیات طبیعی گونه ها در بسیاری از نقاط عملا غیر مکن است.

هر چند از نظر علم جنگل شناسی نمی توان اصطلاح جنگل را برای این رویش های درختی و درختچه ای به کار برد ولی به دلیل اهمیت آن در حفاظت آب و خاک ، مناطق مسکونی و کشاورزی ، حیات وحش و ... در اصطلاح عام به این رویش ها جنگل می گویند. مساحت کلی جنگل های فلات مرکزی با در نظر گرفتن تراکم موجود کلا در حدود 3 میلیون هکتار برآورد می گردد. این جنگل ها را به دو نوع کلی جنگل های بیابانی و جنگل های کوهستانی تقسیم می کنند.

1) در جنگل های بیابانی که مهم ترین گونه های چوبی در آن گونه های مختلف تاغ ، گز ،اسکنبیل و قیچ می باشند.در بسیاری از نقاط گونه های تاغ و گز ، جامعه مخلوط تاغز را به وجود می آورند. تثبیت ماسه های روان و جنگل کاری  مناطق کویری از نظر عمران و توسعه مناطق کویری از اولویت خاصی برخوردار است

2) جنگل های کوهستانی :ارتفاعات فلات مرکزی از حدود 1500 متر به بالا شرایط اکولوژیک نسبتا مناسب تری دارد. بارش سالانه کمی زیاد شده و با افزایش ارتفاع بارش برف نیز بیشتر می شود . درجه حرارت نیز مناسب تر است و آب حاصل از ذوب برف ها نیز باعث افزایش رطوبت خاک می شود. به دلیل وجود چنین شرایطی در این مناطق مخصوصا در شیب های جنوبی البرز ، کوهستان های آذربایجان ، خراسان ، کرمان و سایر نقاط فلات مرکزی ، رویش های درختی و درختچه ای کم و بیش تنک پدید آمده است.

جنگل های کوهستانی فلات مرکزی را می توان به دو آشکوب (جامعه) گیاهی متمایز تقسیم کرد:

1) از ارتفاعات 1300 متر تا حدود 1800 متر : جامعه پسته و بادام ( pistachio – amygdaletam)

2) از ارتفاعات 1700 متر تا 2500 متر جامعه سروکوهی یا جامعه ارس(Juniperetum polycarpos) که برخی مواقع تا 3400 متر در ارتفاعات جنوب کشور نیز ادامه می یابد . مساحت این نوع رویش ها جمعا حدود 5/3 میلیون هکتار برآورد می شود .

ه) جنگل های سواحل خلیج فارس و دریای عمان:

این جنگل ها به صورت پراکنده و گاهی کم پشت و گاهی متراکم در مناطق مختلف جنوب استان خوزستان ، استان بوشهر ، استان هرمزگان و جنوب استان سیستان و بلوچستان و همچنین جزایر تنگه هرمز و خلیج فارس یافت می شوند. جنگل های سواحل خلیج فارس و دریای عمان را بر حسب نوع گونه و منطقه پراکنش ،رویش های خلیجی و ساحل عمانی نیز می گویند. در این مناطق یک نوع اقلیم خشک و گرمسیری (نیمه استوایی) حکم فرما است و کلا فاقد یخبندان است ( فقط در قسمت خوزستان گاهی در زمستان یخبندان وجود دارد). تسلط اقلیم گرمسیری در این مناطق طوری است که گونه خرما بخوبی رشد می کند.

در قسمت هایی سواحل خلیج فارس و جنوب خوزستان بیشتر گیاهانی مثل کنار (Ziziphus spina-christi) همراه با درختچه کهورک یا جغجغه و همچنین گونه های مختلف جنس Acacia یافت می شود. فراوانی کنار در اکثر مناطق باعث به وجود آمدن جامعه گیاهی کنار شده است که حتی تا قسمت های جنوبی استان فارس گسترش می یابد و در اطراف سیرجان و بم نیز به همراه گونه زیتون (Olea aucheri) ظاهر می گردد.

در نواحی ساحل خلیج فارس و دریای عمان بین بندر لنگه و بندر عباس ، جزیره قشم و بندرعباس و میناب و اطراف چابهار در سواحلی که در موقع جزرومد دریا آب دریا جریان می یابد و یک حالت باتلاقی (مانداب) تشکیل می دهد . درختانی مثل حرا  (Avicenia marim) و چندل (Rhizophora mucromta) رشد می کنند که رویش های خاصی به نام مانگرو (mangrove) تشکیل می دهند و این رویش ها در حقیقت یک نوع جنگل مانگرو یا ماندابی می باشند که در مناطق نیمه استوایی در سواحل دریاها و رودخانه ها یافت می شوند . که همان دو خصوصیت جنگل های مانگرو را داراست.

چوب درخت چندل از لحاظ صنعتی با ارزش می باشد و حفظ و توسعه چنین جنگل هایی هم از لحاظ صنعتی و هم به دلیل حفاظت تالاب های ساحلی حائز اهمیت می باشند .  این مناطق در حقیقت اکوسیستم های ماندابی را تشکیل می دهند که اهمیت اکولوژیک فوق العاده ای دارند . از طرفی این جنگل ها تنها نمونه جنگل های مانگرو است که در ایران یافت می شوند ، می باید در حفاظت و احیای آنها حداکثر سعی به عمل آید .

گونه های درختی و درختچه ای مناطق گرمسیری جنوب کشور عبارتند از :

کرت (آکاسیا) ، حرا ، استبرق ، خرنوب، شیشم (دالبرجیا) ، مورد ، خرزهره ، زیتون ، خرما  کهور ، گز ، کنار ، و ...