انواع مرتع

انواع مرتع بر اساس نحوهٔ رویش و استقرار گیاه

بر حسب اینکه گیاه به‌طور طبیعى در مرتع روئیده یا استقرار یافته باشد یا انسان در کاشت آن دخالت داشته است آن مرتع را به طبیعى یا مصنوعى طبقه‌بندى مى‌کنند.

مرتع طبیعى

مرتع طبیعى زمینى است که به‌صورت طبیعى پوشیده از گیاهان علوفه‌اى و غیرعلوفه‌اى و خودرو باشد.

مرتع مصنوعى

مرتع مصنوعى زمینى است که هر سال یا هر چند سال یک‌بار تجدید کشت و از آن بهره‌بردارى مى‌شود. مرتع مصنوعى ممکن است به شکل چراگاه یا به‌صورت کشت‌کارى مورد بهره‌بردارى واقع شود.

انواع مرتع بر اساس نوع پوشش گیاهى

بر پایهٔ اینکه در مرتع درخت یا درختچه وجود داشته باشد یا نه، مرتع را به این شرح دسته‌بندى مى‌کنند: مرتع مشجر، مرتع غیرمشجر.

مرتع مشجر

در این نوع مرتع، انواع درختان خودرو به‌صورت پراکنده وجود دارد و گیاهان مرتعى در میان درختان روئیده‌اند؛ مانند جنگل‌هاى غرب کشور واقع در رشته کوه‌هاى زاگرس. بدیهى است که در جنگل‌هاى انبوه به‌دلیل نرسیدن نور کافی، امکان رویش براى گیاهان مرتعى نیست ولى در همین جنگل‌ها قطعات کم‌درختى نیز یافت مى‌شود که دام‌داران از آن به‌عنوان مرتع استفاده مى‌کنند گاوسراهائى که در جنگل‌هاى شمال کشور هستند در چنین مکان‌هائى شکل گرفته‌اند.

اصطلاحاً مرتع داراى درخت و درختچه، مرتع مشجر نامیده مى‌شود. در شرایط و ضوابطى که بر اساس قانون براى بهره‌بردارى صحیح از مراتع تنظیم گردیده است، مرتع مشجر چنین تعریف شده است: اگر مرتع داراى درختان جنگلى باشد مرتع مشجر نامیده مى‌شود مشروط بر آن که حجم درختان موجود در هر هکتار، در شمال از حوزهٔ آستارا تا حوزهٔ گلیداغى بیش از پنجاه متر مکعب و در سایر مناطق بیش از بیست متر مکعب نباشد.

مرتع غیرمشجر

این‌گونه مراتع داراى پوشش گیاهى غیردرختى و غیردرختچه‌اى هستند و از انواع گیاهان بوته‌اى و علفى یک‌ساله و چندساله پوشیده‌اند. این مراتع را در بیشتر نواحى ایران مى‌توان یافت و بیشتر مراتع کشور از این نوع هستند.

انواع مرتع بر اساس فصل بهره‌بردارى

قشلاقى

به مرتع گرمسیرى مرتع قشلاقى نیز گفته مى‌شود اینگونه مراتع که در مناطق گرم واقع هستند در فصل‌هاى سرد سال به مدت ۵ تا ۷ ماه مورد استفادهٔ دام‌هاى عشایر و دام‌داران کوچنده قرار مى‌گیرند. بعضى از دام‌داران خرده‌پا و روستائیانى که جزء دام‌داران و عشایر کوچنده نیستند در تمام مدت سال حتى فصل‌هاى گرم سال دام‌هاى خود را در مراتع گرمسیرى نگه مى‌دارند.

ییلاقى

مرتع سردسیرى یا ییلاقى در ارتفاعات نسبتاً زیاد قرار گرفته است و بیشتر سطح این مراتع در بهار و گاه تا اوایل تابستان پوشیده از برف است. به همین دلیل در تابستان هواى خنک، رطوبت مناسب و علوفهٔ تازه دارند. معمولاً در روزهاى آخر بهار و اوایل تابستان چراى دام‌ها در مراتع سردسیر آغاز مى‌شود و تا اواخر تابستان و اوایل پائیز که در این مناطق هوا رو به سردى مى‌رود ادامه مى‌یابد. دامداران محلى این مناطق که دام‌هاى خود را در زمستان به گرمسیر نمى‌فرستند در روزهائى که پائیز و زمستان که هوا آفتابى است و امکان چراى دام در چند ساعت از روز وجود دارد، دام‌ها را به مرتع مى‌برند تا از علوفهٔ باقى‌مانده و آن قسمت از سرشاخه‌هاى گیاهان مرتعى که از زیر برف بیرون مانده‌اند استفاده کنند. دام‌هاى عشایرى سه تا چهار ماه از سال را در مراتع ییلاقى چرا مى‌کنند.

میان‌بند

در اوایل بهار که در مراتع گرمسیرى با گرم شدن تدریجى هوا علوفه کم‌یاب مى‌شود، دامداران و عشایر کوچنده به مناطق مرتفع‌تر داراى هواى ملایم و علوفهٔ بهتر کوچ مى‌کنند و تا اواخر فصل بهار در این مناطق باقى مى‌مانند، سپس براى گذراندن تابستان به مناطق مرتفع‌تر مى‌روند. در آخر تابستان و اویل پائیز در راه بازگشت، دام‌ها دوباره به این مراتع باز مى‌گردند.

به این نوع مرتع، مرتع میان‌بند یا مرتع بهاره پائیزه گفته مى‌شود؛ در بعضى از منابع آنها را مرتع بین راه و حدفاصل نیز نامیده‌اند. دام‌هاى عشایر کوچنده معمولاً یک تا دو ماه از سال از مراتع میان‌بند استفاده مى‌کنند. مرتع میان‌بند بر سر راه رفت و برگشت دام‌ها به ییلاق و قشلاق قرار دارد، بعضى از دام‌داران نیز که به‌دلایلى دسترسى به مراتع سردسیرى ندارند در فصل تابستان دام‌هاى آنها را در همین مراتع نگه مى‌دارند، و دام‌هاى روستائیان محلى نیز در تمام مدت سال از این مراتع استفاده مى‌کنند، مجموعهٔ این عوامل باعث شده است تا این مراتع مورد چراى مفرط واقع شوند و به ‌شدت آسیب بینند. میزان تخریب در مراتع میان‌بند از دیگر مراتع شدیدتر است.

انواع مرتع بر اساس دام‌هاى مصرف‌کننده

هر یک از دام‌ها بنا بر طبیعت خود انواع خاصى از علوفه را مورد استفاده قرار مى‌دهد و به ‌سخنى دیگر هر نوع دام مرتعى را با ویژگى‌هاى زیر مى‌پسندد:

گاو: مراتع داراى علف‌هاى بلند و چمن‌زارهاى مرطوب

گوسفند: مراتع داراى علف‌هاى کوتاه و نرم

بز: مراتع خشک درختچه‌اى و داراى خار و خاشاک

شتر: مراتع داراى بوته‌هاى خاردار و مراتع خشک بیابانى و کویری

گاومیش: مراتع واقع در زمین‌ها‌‌ى باتلاقى و مرطوب و داراى گیاهان آبی

در میان انواع مراتع قطعات وسیعى یافت مى‌شود که ویژگى‌هاى یاد شده در بالا را براى یک گونه دام دارند و بر این پایه مى‌توان آنها را به مراتع: گاوی، گوسفندی، بزى و شترى و مراتع مناسب پرورش گاومیش طبقه‌بندى کرد.

دام‌داران عشایرى و روستائى بنابر نیاز و طبیعت کار خود دام‌هاى گوناگونى را در کنار یکدیگر پرورش مى‌دهند. دام‌دار عشایرى ضمن پرورش گوسفند و بز، براى حمل و نقل وسایل زندگى و محصولات خود هنگام کوچ کردن نیاز به شتر، اسب، قاطر و الاغ دارد و دام‌دار روستائى گاو و گاومیش را براى بهره‌گیرى از شیر، گوشت و کار آن پرورش مى‌دهد؛ کلیهٔ این دام‌ها در کنار یکدیگر از مرتع استفاده مى‌کنند از آنجا که علوفهٔ مراتع گوناگونى بسیارى دارد، هر نوع دام ضمن چرا گیاهان موردپسند خود را انتخاب مى‌کند.