ویزگیهای مناطق خشک

تعریف و مشخصاتمناطق خشک در روشهای مختلف طبقه بندی اقلیمی تا حدودی تفاوت می کند. اما بنا به یک; تعریف کلی، در این مناطق ، تبخیر و تعرق  بیشتر  از نزولات  جوی است . به بیان  دیگر  از دیدگاه  هیدرولوژیکی  در این  محیطها  بیلان  آب  منفی  است  چرا  که به واسطه  درجه حرارت  بالا و خشکی  هوا  تبخیر  و تعرق  از سطح  خاک  و گیاه  از بارندگی  فزونی  می گیرد.
به دلیل  کمی بارندگی  ، پوشش  گیاهی  در این  مناطق  فقیر  و پراکنده  است  و حیات وحش  و گیاهان  بستگی  نزدیکی به وجود  منابع  کوچک  و بزرگ  آب دارد بارندگیها در این  مناطق  بسیار  نامنظم  و بعضاً  با شدت  زیاد  می بارد  که عمدتاً  به دلیل  نبود  پوشش  گیاهی  کافی  و اقدامات  مدیریتی  آبخیر ،  باعث  وقوع  سیلابهای  مخربی  می گردد  و حتی  در مجاورت  دریاها  و مناطق  مرطوب  نیز وجود دارند  . برآورد  می شود  که در دنیا  بر 295 میلیون  هکتار  بیابانهای  ساحلی  وجود دارد  . بیابانهای  ساحلی  در مجاورت  خلیج فارس  و دریای  عمان  نمونه ای  از آنهاست . مهمترین  خصوصیات  مناطق  خشک  را می توان  در موارد  زیر خلاصه  کرد :
1- بارندگی  پراکنده  و غیر قابل  پیش بینی  بوده و تغییرات  سالانه  نسبت به  مقدار  متوسط  شدید  است.
2-  مقدار  متوسط  تبخیر  و تعرق  به مراتب  بیشتر  از متوسط  سالانه  بارندگی است .
3-  آب  مهمترین  عامل  محدود کننده  رشد  کشاورزی  و تولید است .
4-   تغییرات  زمانی  و مکانی  وسیعی  در مورد  درجه حرارت  و خشکی  وجود دارد.

تقسیم بندی  مناطق  خشک

     این مناطق  به دو زیر ناحیه  خشک  و نیمه خشک  تقسیم  می شوند  که به ترتیب  به نامهای  استپ  ( Stepp ) .بیابان  ( Desert ) موسومند . در جدول  1 تقسیم بندی  کلی  مناطق  خشک  و نیمه خشک  ارائه  شده است . ( بانک  جهانی  1988 ) . 

ناحیه	فراخشک	خشک	نیمه خشک	نیمه مرطوب
بارش سالانه mm	نزدیک  به صفر	150 –80 زمستانه 350-200 تابستانه	500-200 800-300	800-500
تغییرات  سالانه  درون  منطقه ای	بالغ بر 100 %	% 100-50	% 50-25	کمتر از  25%
نسبت P/ET	کمتر از 03/0	2/0-3./0	5/0-2/0	5/0 – 75 /0
پوشش گیاهی	تقریباً عاری از پوشش	پراکنده و نامشخص	استپ های  ناپیوسته	استپ و ساوانا
کاربرد  بالقوه  اراضی	فاقد  کشت دیم  و فاقد  مرتع	پرورش دام به صورت  کوچ نشینی و کشاورزی  صرفاً  باستحصال آب	پرورش  دام کشت دیم	پرورش  دام و کشاورزی

آنچنان  که از  جدول  فوق  مشخص  می شود  میزان  بارندگی  در نواحی  خشک  به کمتر از  300 میلی متر  در سال  محدود می گردد و اکثراً  نیز  بیش  از  100 میلی متر نیست  که در  مقایسه  با مقادیر  تبخیر  و تعرق  که  گاه  به چندین  متر  می رسد  بسیار  اندک است  و لزوم  بهره گیری  هر چه  بیشتر  از  نزولات  جوی  و مخازن  آبهای  زیرزمینی  و منابع  آبهای  سطحی  را  آشکار  می سازد .
گسترش  نواحی  خشک  و بیابانی  و پیامدهای  بیابان زایی  در بسیاری  از کشورهای  منطقه  و شمال  آفریقا معضل  عمده  بر سر راه  توسعه  پایدار است . در جدول  2 برآوردی  از وسعت  نواحی خشک  و میزان  بارندگی  سالانه  ارائه  شده .

نام منطقه	کل مساحت	میزان  باران		A + B
		کمتر از 100	400-100
شمال آفریقا	5751	4864	653	96
الجزائر	3705	3033	589	95
ایران ، افغانستان ، پاکستان	3100	548	2132	87
سودان	2625	764	500	48
سومالی	637	170	300	74

درایران  نیز  بخش  عمده  از ناحیه  مرکزی  و جنوبی  کشور تحت  پوشش کویر  و بیابان  است که کویرهای  لوت و نمک  ازآن  جمله اند . طبق  آمارها و گزارشات  موجود ،  خطوط  همباران  اصلی  که ناحیه  کویری  ایران  را  در بر می گیرند . عمدتاً  100 میلیمتر  و 150  میلیمتر  هستند  که البته  در بعضی  مناطق  نظیر  قسمت  شمالی  حوزه  مرکزی  این  مقادیر  به 25  و 50 میلیمتر  نیز  کاهش  می یابد  که نشانگر  خشکی  شدید  منطقه است  . تبخیر  از  سطح  این  حوزه ها  نیز  بسیار  زیاد  و به  بیش  از  2500 میلیمتر  در سال  بالغ  می گردد  ( میانگین  تبخیر  سالانه  در شهرستان  طبس  در استان  خراسان  حدود  4075 میلیمتر  گزارش  شده است ) و از این  هر گونه  تولید  و توسعه  کشاورزی  و صنعتی  در این  نواحی  در گرو تهیه آب  خواهد بود .
مقابله  با گسترش  خشکی  و بیابانی  شدن  چندان  ساده  نیست  لیکن  بشر می تواند  فعالیتهای  خود را در این  زمینه  بر اساس  چرخه  آبشناسی  Hydrological  طوری  تنظیم  کند  که مقدار  مشخصی  آب ، بدون  بروز  تاثیرات  نامطلوب  جانبی  نظیر  پدیده بیابان زائی  ،  نیازهای  او را  برآورد  سازد .
-       ویژگیهای  زیستی  گیاهان  و جانوران  در مناطق  خشک فقدان  یا کمبود  شدید  بارندگی  و منابع  آبی  در مناطق  خشک  و نیمه خشک  و اقلیم زیستی  خاص  این نواحی  ،  سازگاری های  ویژه ای  در گیاهان  و جانوران  بومی  مناطق  فوق  به وجود  آورده است  تا امکان  ادامه  حیات  در شرایط  تنش  رطوبتی  یا کیفیت  نامناسب  آب و خاک  داشته  باشند . گیاهان  این مناطق  دارای  خصوصیات  فیزیولوژیکی  و مرفولوژیکی  خاصی  هستند  که باعث  می شود  از حداقل  ذخیره  رطوبتی  در خاک  و هوا استفاده  کنند  و اندوخته  رطوبتی  گیاه نیز  کمتر  از حد  معمول  تلف  شود . عمیق ترین  سیستم  ریشه ای  برای جذب  آب  از  اعماق  پایین تر  خاک ، خاردارشدن  ساقه ها  و کوچک شدن  سطح  برگها  برای  کاهش  میزان  تبخیر  ،  وجود پوششی  مومی  و چرب  در سطح  برگها ،‌ افزایش  اندامهای  ذخیره کننده  رطوبت  ، گوشتی  و آبدارشدن  ساقه  و…..  نمونه ای  از این  تغییرات  مرفولوژیکی  است . از نظر  ساختار  درونی  و فیزیولوژیکی  نیز  در گیاهان  هورمونهای  تنظیم کننده  خاص  با توجه  به  خشکی  اقلیم  منطقه  و کمبود  رطوبت  ترشح  می شود  و فرآیند تعرق  گیاه  از ساز و کار  ویژه ای  تبعیت  می کند .

گیاهان  مقاوم  به خشکی  را اصطلاحاً  زیروفیت Xerophyte  گویند  که به  4  گروه  تقسیم  می شوند  .
1- گیاهانی که  از خشکی  فرار می کنند  : گیاهانی هستند  که مقاومت  چندانی به خشکی دارند  ولی بذر  آنها مقاوم  است  و طول  دوره  رشد  خود را  قبل  از  رسیدن  دوره  خشکی  ( Dry spell )  به اتمام  می رسانند .
2-  برخی  از  گیاهان  نیاز  آبی  خود را  حسب شرایط  کاهش  می دهند . یعنی  برای   تولید  1 واحد  ماده  خشک  آب  کمتری  مصرف  می کنند  مثل  برخی  ارقام  غلات  در مناطق  نیمه خشک  که اصطلاحاً  آن را  طفره  از خشکی  گویند .
3-  گیاهان  متحمل  خشکی  :  این  گیاهان  خصوصیات  مرفولوژیکی  خاص  دارند  که خشکی  را تحمل  می کنند .
4-  گیاهان  مقاوم  به خشکی  :  نظیر  کاکتوسها  که  آب  را درون  بافتهای  خود  ذخیره  می کنند  و درموقع  خشکی  از آن  استفاده  می کنند .
گروهی  دیگر  از گیاهان  بر اساس  خواهشهای  اکولوژیکی  خود  مختص  کاشت  و رویش  در مناطق  خشک  و  کم آب  و به ویژه  اراضی  شور  هستند  . که عمدتاً  اراضی  و آبهای  جاری  د رمناطق  خشک  و بیابانی  به دلیل  تبخیر  زیاد  شور  و لب شور  است . به این گیاهان  اصطلاحاً  شور پسند  ( Halophyte )  گویند .
ارقام  و گونه های  مختلفی  از گیاهان  شورپسند  ( انواع  بوته ای  تا درخچه ها و درختان )  در نقاط  خشک  ایران  رشد  و نمو دارند  که   دارای  کاربردهای  بالقوه  فراوانی  نیز  در مصارف  مختلف  هستند . در بسیاری  از  کویرهای  جهان  مخازن  بزرگی  از  آبهای  شور  وجود دارد  که حاوی  مقادیر  زیادی  نمک  است  . چنانچه  بتوان  به شکلی  از این  آبهای  شور  برای  آبیاری استفاده  کرد  ،  اراضی  کویری  بیشتری  به زیر  کشت  می آورد  و آبهای  غیر شوری  که  در حال حاضر  صرف  آبیاری  می شد  را می توان  به  مصرف  شرب  انسان ها رساند . یافته های  جدید  علوم خاک  و فیزیولوژی گیاهی  و تکنیکهای  جدید  آبیاری  نشان می دهد  که با مدیریت  دقیق  می توان  از  آب  شور  برای  کاشت  گونه های  متفاوتی  از گیاهان  عادی  و شور پسند  که خود  نقش  مهمی  در تثبیت  شنهای  روان  و جلوگیری  از بیان زائی  دارند  استفاده  کرد .