علت وجودی بیابانها در روی کره زمین

علت وجودی بیابانها در روی کره زمین

شکل 1: مناطق خشک کره زمین و کمربند پرفشار جنب حاره را نشان می دهد

علت اصلی پیدایش بیابانها در روی کره زمین به دلیل عمل نکردن دو عامل اصلی ایجاد بارش یعنی هوای مرطوب و عامل صعود هواست. وجود مراکز پرفشار اطراف مدارهای راس السرطان و راس الجدی حوالی عرض های 40-20 درجه دو طرف خط استوا که به آن مراکز پرفشار جنب حاره نیز گفته می شود علاوه بر اینکه مانع صعود هوا می شود، محل نشست هوا است. بنابراین در چنین مناطقی اگر چه در برخی مناطق رطوبت کافی وجود دارد ولی به دلیل نبودن مکانیسم صعود هوا بارندگی بسیار کم و در نتیجه بیابانها ایجاد شده اند. علاوه بر بیابانهای فوق، بیابانهای سرد قطبی نیز وجود دارند که حاصل تسلط پرفشارهای عظیم و یکپارچه قطبی می باشد شکل ۱ و ۲ این مناطق را در روی کره زمین نشان می دهد.


شکل2: مناطق بیابانی کره زمین را نشان می دهد.
از جنبه های دیرینه اقلیمی بیابانها به دو نوع منطقه ای و غیر منطقه ای تقسیم می شوند[1]. وجود بیابانهای منطقه ای بسته به موقعیت آنها نسبت به پدیده های هواشناسی و در مقیاس جهانی سنجیده می شود ( منطقه فشار زیاد و فشارهای جنب مداری). شکل ۳.


شکل3: محدوده رنگ روشن مناطق بیابانی را در اطراف عرض 30 درجه در نیمکره شمالی (منطقه پر فشار جنب حاره ) نشان می دهد. همانطور که در شکل دیده می شود قسمت اعظم گستره ایران در این ناحیه قرار دارد.
ولی وجودبیابانها غیر منطقه ای نتیجه موقعیت جغرافیایی خاصی است که در حرکت جوی در مقیاس جهانی اختلال ایجاد می کنند. مانند بیابانهایی که در پناه و پشت رشته کوهها واقع شده اند( غرب ایالات متحده آمریکا- آسیای مرکزی و دشت کویر ایران) (شکل ۴) یا در وضعیتی هستند که بادهای مرطوب بزحمت به آنها می رسد(جنوب غربی ماداسگار- شمال غربی برزیل و بیابان تار در هند) و یا بیابانهای اقیانوسی که تحت تاثیر یک جریان سرد می باشند(غرب آمریکای مرکزی) (شکل۵) . بیابانهای منطقه ای به تغییرات بیلان حرارتی زمین که قبل از هر چیز از تشعشع خورشید نتیجه می شود، فوق العاده حساس می باشند. بیابانهای غیرمنطقه ای به این تغییرات حساسیت کمتری دارند، زیرا شرایط جغرافیایی ناحیه ای بر آنها غلبه دارد و این شرایط نیز کمتر تحت تاثیر پدیده های کیهانی می باشند و فقط به طور مستقیم آنها را تحت تاثیر قرار می دهند.




شکل4: بیابانهای بادپناهی را نشان می دهد. همانگونه که از شکل پیداست هنگام صعود هوا از کوهستان توده هوای مرطوب در دامنه بادگیر کوهستان رطوبت خود را از دست می دهد و به صورت هوایی خشک و گرم در دامنه بادپناه سرازیر می شود و بیابانهای بادپناهی را بوجود می آورد. دشت کویر در ایران نمونه ای از این گونه بیابان ها است



شکل 5 بیابانهای ساحلی را نشان می دهد. این بیابانها معمولا در اثر جریانهای سرد ساحلی (سواحل شمالی اقیانوس اطلس) و یا سواحلی که دور از کوهستان و ناهمواریهای سطح زمین قرار گرفته اند تشکیل می شود (سواحل دریای عمان و قسمتهای شرقی اقیانوس اطلس).

از جنبه سینوپتیکی نیز بیابانها به دو گروه تحت عنوان بیابانهای دینامیکی و بادپناهی تقسیم می شوند. در بیابانهای دینامیکی نزول هوا در زیر مرکز پر فشار جنب حاره درطول سال مانع صعود هر گونه هوایی می شود. حتی درتابستان که براثر تابش شدید خورشید هوای مجاور زمین بسیار گرم و نا پایدار می شود وجود جریان نزولی در طبقات بالای آتمسفر مانع صعود هوا و در نتیجه مانع تشکیل ابر و باران می شود. بنا براین عامل اصلی خشکی، نبودن مکانیسم صعود است. بهمین دلیل این نواحی را بیابان دینامیکی مینامند. اما بیابانهای باد پناهی بیابانهایی هستند که در پناه ارتفاعات و کوهستانهای بزرگ قرارگرفته اند. تفاوت ظاهری بیابانهای بادپناهی و بیابانهای دینامیک جنب حاره ای در پایین بودن دمای آنهاست. این گونه بیابانها جزئی از قلمرو بیابان های سرد یا نیمه بیابانی سرد محسوب می شوند. بیابانهای باد پناه و دینامیک درداخل قاره ها به هم ملحق می شوند . مثلا در ایران دشت کویر بیابان بادپناهی است در حالیکه دشت لوت بیابان دینامیکی محسوب می شود[۲]

1.[1]- تریکار، ژان، ناهمواری های مناطق خشک، ترجمه دکتر مهدی صدیقی- محسن پور کرمانی (1369) انتشارات آستان قدس رضوی.

[۲]- علیجانی بهلول و کاویانی محمدرضا، 1372 . مبانی آب و هواشناسیانتشارات سمت(چاپ دوم)

وسعت بیابانهای ایران

(تصویر از سایت طبیعت و کوههای ایران)
تاریخ طولانی استفاده انسان از زمین موجب گردیده در بسیاری موارد نتوان عوامل طبیعی و انسانی را در بررسی مسائل مربوط به بیابان عملاً از یکدیگر متمایز نمود، همچنین به دلیل نبودن ارقام مشخصی که تا حدی بخاطر اختلاف عقیده زیادی که در تعاریف بیابان وجود دارد، مشخص نمودن وسعت بیابانهای ایران نیز مشکل است[1] . ولی آنطور که منابع اطلاعاتی نشان می دهد، بیابانهای ایران دارای وسعت قابل ملاحظه ای است که به دلیل عواملی چون چرای مفرط و بی رویه دام و گسترش زراعت دیم، در حال پیشروی است. لازم به ذکر است در این مورد نظر زمین شناسان با بیولوژیست ها فرق می کند. بیولوژیست ها و یا کارشناسان امور زیستی از نظر کشاورزی گناه را به گردن ندانم کاری ساکنان کویر و چرای بیش از حد چند شتر یا بز گرسنه نسبت می دهد ولی زمین شناسان را عقیده براین است که باید حدوثبیابان را در شرایط زمین شناسی و موقعیت ناهمواریهای سطح زمین (ژئومورفولوژی) جستجو کرد که در طول زمان اثر عمده داشته و امروز ما وارث آن شرایط گذشته زمین شناسی می باشیم . این شرایط را که منجر به برهنگی سطح بیابان از جمله بیابان لوت و فرار زندگی از داخل و پیشروی آن بسوی کناره های آن خواه به صورت چادر نشینی و یا تشکیل دهات شده است باید در عوامل زمین شناسی جستجو نمود[2] . اگر چه برخی دیگر با استناد به منابع و مدارک تاریخیِ تخریب جنگلها و پوشش گیاهی را در طول زمان سبب توسعه بیابانهای ایران می دانند بطور مثال در عالم آرای عباسی در شرح لشکرکشی شاه عباس به خراسان برای منکوب کردن ازبکان آمده است: اله وردی خان والی فارس، خود را در مدت 2 هفته از شیراز به بسطام که اردوگاه شاه عباس بود رسانیده و بخشی طولانی از این مسیر را در کنار کویر و از میان جنگل های بادام کوهی عبور کرده است؛همچنین درمنابع دیگر از تاغزارهای فراوان طبیعی بیابانهای ایران سخن به میان آمده است. روشن ترین مثال را می توان در کاهش سطح جنگل های شمال کشور از 18 میلیون هکتار به 12 میلیون در سی سال گذشته بیان کرد پس می توان قبول کرد که وضعیت بیابانهای ایران از ابتدا به این صورت نبوده است به طوری که کارشناسان منابع طبیعی و صاحبنظران شدت تخریب و بیابانی شدن را یک درصد سطح کشور می دانند از این نظر هر سال حدود 1.650.000 هکتار بر وسعت بیابانها افزوده می شود[3] . به این ترتیب هر ساله سطح وسیعی از مراتع و اراضی کشاورزی را از دست می دهیم به عبارتی در غالب نقاط کشور، کشاورزی ما دائماً در معرض تهدید بیابانی شدن می باشد و متاسفانه اثرات این تهاجم را در گذشته و حال در جای ، جای کشور می توان مشاهده نمود و این خطر زندگی همه را تهدید می کند .حتی آنهایی که در بهترین شرایط آب و هوایی زندگی می کنند به طور غیر مستقیم با آن روبرو هستند خصوصاً اینکه بیش از 80 درصد از سطح کشور را مناطق خشک و نیمه خشک در بر گرفته و بر اساس بر آورده های به عمل آمده حدود 20 درصد از سطح کشور یعنی بیش از32.5 میلیون هکتار را نیز اراضی بیابانی و کویری تشکیل می دهند (جدول۱).

اعتقاد بر این است که در هنگام تخریب منابع طبیعی باید ردپایی از ناآگاهیها و دخالتهای بی مورد انسان را جستجو کردو با دخالت انسان اثر شرایط سخت آب و هوایی نیز در کنار فعالیتهای سوء و غلط او شدت می یابد. در میان اقدامات ناهنجار انسان می توان بهره برداری بی رویه کشاورزی بوسیلة شخم در اراضی شیب دار و در جهت شیب، تک کشتی بویژه غلات و اغلب با شیوه ای که خاک در طی یک دوره از سال عریان است (آیش )، چرای بی رویه دام، بزیر کشت بردن مراتع و قطع درختان و درختچه ها و بوته ها (که به طور طبیعی تکثیر می شوند)برای تهیه سوخت های خانگی را مشخص نمود. وضعیت اخیر بسیار حاد است. در اثر چرای بیرویه و قطع رستنی ها، زمینهای لگدمال شده توسط جانوارن، لخت و عریان شده و با فرسایش آبی و بادی مواجه می گردند و در یک کلام آثار سوء بیابان زایی پدیدار می شود. این نوع بیابان زایی سریعتر از بیابان زایی است که با تغییرات آب و هوایی رخ می دهد. یکی دیگر از شیوه های بهره برداری غلط از زمین، تبدیل مراتع به زمین های زراعی بویژه کشت دیم است. حد کشت دیم با بارش سالانه بیش از 250 میلی متر تعیین می شود و حتی با توجه به خشکسالیها میانگین بارش سالانه باید 350 میلی متر و بیشتر از آن باشد از اینرو مناطقی که از این حد کمتر بارندگی دارند، ‌بزیر کشت بردن آنها از نقطه نظر علمی نادرست است



جدول ۱ سطح اراضی بیابانی واحد: هکتار

اراضی بیابانی
سطح
درصد
کویر
5.839.891
17.9
تپه های ماسه ای
1.762.538
5.4
پهنه های ماسه ای
613.684
1.9
دغ های رسی
436.175
1.3
اراضی شور و نمکزار
6.558.460
20.2
اراضی بدون پوشش گیاهی و بیرون زدگی سنگی
17.368.883
53.3
جمع
32.579.631
100

[1]- گونیلی ابوالحسن، 1369 . تحقیق در زمینه بیابانی شدن ایرانـ توران(ترجمه ) نشریه شماره 29 مرکز تحقیقات مناطق کویری و بیآبانی ایران.

[2]- معتمد احمد، 1353.مسائل زمین شناسی چاله لوت نشریه شماره 11 موسسه جغرافیا دانشگاه تهران.


[3]- قبادیان، 1364. توصیه هایی در ارتباط با باز سازی منابع طبیعی فلات ایران