آشنایی با بیابان و کویر

محیط زیست > زیست‌بوم  - محمد ملاحسینی:
در بین عامه مردم رایج است که اصطلاح کویر را به جای بیابان بکار می‌برند و یا برعکس. گاهی وقت‌ها بیابان به محیط خارج از شهر و روستا گفته می‌شود. اما در واقع بین این دو اصطلاح تفاوت اساسی وجود دارد

بیابان به بخشی از مناطق خشک گفته می‌شود که بارندگی کمتر از 50 میلیمتر باران دارد و ممکن است چند سال در آن باران نبارد و با کم آبی و تبخیر شدید مواجهه باشد و دارای پوشش گیاهی بسیار ضعیف است.

اما کویر به زمین‌های رسی پف کرده، با شوری و نمک بسیار شدید که گیاهان در آن نمی‌توانند رشد نمایند، اطلاق می‌شود.

در بعضی آنها که شوری کمتر است ممکن است گیاهانی مانند گزوشور که در برابر املاح نمکی مقاوم هستند رشد نمایند. لذا کویر معمولازمین‌هایی با شوری بالا و بدون گیاه است. به آن نمکزار نیز گفته می‌شود.

بیابان

بیابان در لغت به سرزمین پهناور و بی‌آب و علف گفته می‌شود، اما در تعریف علمی آن شرایط خاصی توسط صاحبنظران مانند مقدار باران، مقدارتبخیر و تعرق سالانه، پوشش گیاهی و غیره را در نظرمی‌گیرند.

بعضی از صاحبنظران نیز مناطقی را که در آن آب و پوشش گیاهی کم است مناطق خشک می‌گویند و برخی مناطقی را که در آن بارش‌های جوی کمتر از مقدار تبخیر و تعرق مطلق است مناطق خشک می‌نامند.

برخی دیگر همه این شرایط یعنی مقدار باران و پوشش گیاهی، آب قابل استفاده محدود، مقدار ریزش‌های جوی کمتر از تبخیر و تعرق سالانه، را در نظر گرفته‌اند.

در یک تعریف نیز گفته شده اگر مقدار متوسط باران کمتر از500 میلیمتر باشد منطقه خشک و بالاتر از این مقدار منطفه مرطوب محسوب می‌شود.

بعضی صاحبنظران از نظر پراکندگی باران در طول سال به تعریف بیابان پرداخته‌اند به این معنی که ممکن است باران منطقه‌ای بالای500 میلیمتر باشد اما در یک فصل خاص باشد و برای رشد گیاهان مناسب نباشد، لذا جزء مناطق خشک محسوب می‌شود.

مناطق خشک تقریبا یک سوم از سطح خشکی‌های کره زمین را دربر می‌گیرند. مناطق خشک در عرض‌های جغرافیایی متفاوتی گسترده شده‌اند. بخش اعظم بیابان‌های خشک همانند کمربندی در حواشی مدارهای راس السرطان و راس الجدی وجود دارند.

این 2 منطقه به نام کمربند بیابانی معروفند که بین 15 تا 30 درجه شمال و جنوب استوا واقع شده‌اند. دراین منطقه بادهای تجاری به سمت استوا می‌وزند.

بیابان بزرگ صحرای افریقا، بیابان‌های افریقای جنوبی، بیابان استرالیا، بیابان‌های شبه جزیره عربستان نمونه‌هایی از این نوع بیابان‌ها هستند.

کویر

کویر به زمین‌های گلی و شور نمکزاری گفته می‌شود که اشباع از املاح و نمک‌های مختلف بوده و برای زراعت مناسب نمی‌باشند.

هر جا که بافت خاک ریزدانه و نمک به مفهوم عام وجود داشته باشد با حضور آب به هر شکل (باران ـ جاری ـ زیرزمینی) کویر تشکیل می‌شود و معمولاً در انتهای میسل‌ها و در پست‌ترین نقطه یک حوضه قرار دارد.

از آنجا که شرایط حاکم بر بیابان‌ها اغلب مساعد پیدایش کویر است لذا این دو پدیده بیشتر با هم وجود دارند. در واقع کویر عارضه‌ای در یک بیابان است نه خود بیابان.

در تشکیل زمین‌های شور و کویرهای نمک عوامل بی‌شماری در طول دوران‌های زمین شناسی دخالت داشته‌اند؛ از جمله:

• چون زهکش سیلاب‌ها هنگام عبور از تشکیلات نمکدار که عمدتاً مربوط به دوران سوم زمین شناسی می‌باشند به طرف گودترین نقطه حوضه آبخیز سرازیر می‌شود املاح محلول را در خود حل کرده و به چاله‌ها حمل می‌کنند. این املاح پس از تبخیر در سطح زمین رسوب می‌کنند و در نتیجه خاک آن نقاط شور شده و کویر ایجاد می‌شود بطوریکه هیچ گونه گیاهی نمی‌تواند در آنجا رشد نماید. مانند: کویر دامغان، کویر نمک بجستان، کویر سبزوار، کویر شوره گزهامون و . . .

• املاح نمک در ساختمان خاک منطقه موجود بوده و به دلیل تبخیر شدید از طبقات زیرین در نتیجه خاصیت شعریه به سطح منتقل می‌شود و کویر ایجاد می‌شود.

• ممکن است به دلیل وجود گنبدهای نمکی در منطقه و تخریب آن به تدریج کویر ایجاد گردد. انواع مختلفی از این گونه کویرها در نقاط مختلف ایران به صورت بزرگ و کوچک دیده می‌شود بعضی از آنها به صورت باتلاق و در طول سال از رودخانه‌ها تغذیه شده و آبدار می‌باشند. مثل باتلاق گاوخونی. بعضی دیگر چون کویرهای سیرجان و بجستان با وجود آبدار بودن در زیر پوشش‌های قطور نمک تقریباً به صورت مرده بوده و به طور محدود در سال‌های پر باران بخشی از پهنه‌های آنها غرق آب می‌شوند.

به این ترتیب می‌توان گفت: در پیدایش کویر با تعریف فوق انسان دخالتی نداشته بلکه بیشتر وضعیت زمین ساختی و ژئومرفولوژی منطقه موثر است ولی انسان به طور ناخواسته با اهمال باعث پیشروی کویر می‌شود.

تفاوت‌های کویر با بیابان:

• مواد رسوبی بیابان‌ها بیشتر ماسه، شن، ریگ و ... است و خاک آن دارای بافت درشت‌تری نسبت به کویر می‌باشد

• مقدار شوری و نمک بیابان‌ها کمتر از کویر است

• پوشش گیاهی در بیابان بسیار بسیار کم و نادر است

• بیابان معمولا فاقد آب است، مگر در واحه‌ها

• بیابان برعکس کویر سطحی نسبتا ناهموار دارد و خیلی مسطح نیست

• بخاطر نبودن رطوبت با اندک بادی ذرات شن و ماسه حرکت کرده و از جایی به جای دیگر منتقل می‌شوند. ولی در کویر به خاطر وجود رطوبت و پوشش گیاهی جابجایی مواد به مراتب کمتر است

• کویر دارای خاک ریز بافت مثل رس و ...است

• پوشش گیاهی کویرها از نوع شوری پسند (هالوفیت) است

• کویرها دو نوعند: کویر گیاهدار و کویر فاقد گیاه ولی اغلب کویرها گیاهدار هستند

• کویرها اغلب دارای آب هستند و سطح آب هم معمولا بالا است

• کویرها سطحی نسبتا صاف دارند و معمولا آب ناهمواری‌های اطراف وارد آن می‌شود و به همین دلیل گاهی به صورت دریاچه‌های کوچک فصلی ظاهر می‌شوند

• کویرها معمولا عارضه‌ای هستند در داخل بیابان‌ها

• درجه شوری کویرها فوق‌العاده زیاد است