آبخیزداری

آبخیز داری چیست؟

آبخیز

آبخیز واحدی هیدرولوژیک است که به عنوان واحد فیزیکی , بیولوژیکی , سیاسی , اجتماعی و اقتصادی برای طراحی و مدیریت منابع طبیعی (آب , خاک , پوشش گیاهی) پذیرفته شده است. به عبارت دیگر آبخیز منطقه‌ای توپوگرافی است که توسط یک سیستم رودخانه زهکشی میشود.

تعریف آبخیز داری

آبخیزداری عبارت است از فرآیند تنظیم و اجرای اقدامات مناسب به منظور اداره منابع موجود در آبخیز , با کسب منافع , بدون آسیب رساندن به موجودیت این منابع.

دلایل ظهور علم آبخیزداری در اوایل

قرن بیستم

• کسب دانش و آگاهی بیشتر در مورد دوره هیدرولوژیک و عملکرد آن.
• افزایش جمعیت و فشار حاصله از آن به اراضی و منابع آب.
• افزایش بیش از حد مصرف آب که ناشی از پیشرفت فن آوری و بالا رفتن سطح زندگی مردم بوده است.
• بروز مشکلات جدید و پیچیده مرتبط با آب از جمله مشکل وجود مناطق سیل گیر , ایجاد آلودگی آب , سکونت در مناطق خشک و ... .

هدف از آبخیزداری

هدف مدیریت منابع آبخیز عبارتند از: تحت کنترل درآوردن عملیات کشاورزی , دامپروری , ساختمان سازی , راهسازی , قطع درختان و بطور کلی هرگونه عملی چه مفید و چه مضر , چه مثبت و چه منفی , ارزیابی آنها و توجه به وضعیت آبخیز بر اساس خصوصیات زمین شناسی , خاک شناسی , پوشش گیاهی , اقلیم شناسی , هیدرولوژی و ارائه رهنمودها و پیشنهادها جهت اجرا و مدیریت صحیح در مورد همه عوامل طبیعی و زیستی هر اکوسیستم در واحدهای طبیعی خاص و اعمال مدیریت بر روی عواملی که در توزیع آب و کیفیت هیدرولوژیکی تاثیر دارند, تا به صورت مطلوب و علمی , خاک حوضه آبخیز از فرسایش حفظ گردد.

آبخیزداری الهی ترین نگاه به طبیعت است و آبخیزدار را میتوان پزشک طبیعت نامید. یک آبخیزدار خوب با بررسی دقیق و مطالعه علمی حوضه آبخیز , به تعبیری دردهای یک حوضه را شناخته , و در جهت درمان آن برنامه ریزی می‌کند. آبخیزداری با نگاهی خدا گونه عرصه طبیعت را برای زیست و بهره برداری انسان مهیا می‌کند. شاید این تعابیر کمی اغراق آمیز به نظر برسد, اما می‌شود تمام علوم را هدیه‌ای از جانب خدا برای حکومت بر کره خاک دانست. اگر ما با این دید به علوم نگاه کنیم, هرگز آنها را در راه نابودی نوع بشر به کار نخواهیم بست.

علوم مرتبط با آبخیزداری

یک پروژه ساده آبخیزداری از چند مطالعه مستقل تشکیل شده است که هر کدام کارشناس مربوط به خودش را می‌خواهد:

1. مطالعه فیریوگرافی: این مطالعه به بررسی خصوصیات ظاهری آبخیز می‌پردازد.
2. مطالعه هواشناسی: به طور کلی به بررسی اقلیم منطقه میپردازد.
3. مطالعه هیدرولوژی: به بررسی آبهای موجود در منطقه میپردازد.
4. مطالعه خاک شناسی: به مطالعه انواع خاکهای موجود در منطقه وپتانسیل های آن میپردازد.
5. مطالعه زمین شناسی: به بررسی جنس ونوع سازندها و برخی عوامل مورفولوژیکی وقدمت سازندها وعوامل تشکیل آنها میپردازد.
6. مطالعه فرسایش و رسوب: به بررسی انواع فرسایش در حوضه وفرسایش پذیری وپتانسیل رسوبگذاری رودخانه میپردازد.
7. مطالعه پوشش گیاهی: به بررسی تیپهای مختلف گیاهی منطقه میپردازد وبرنامه چرا و شدت چرا را تعیین میکند ودرصد وجود کلاسهای مختلف را در حوضه مشخص میکند.
8. مطالعه اقتصادی: به بررسی شاخصهای اقتصادی وارزیابی اقتصادی طرح می پردازد.
9. مطالعه کشاورزی و اجتماعی: به بررسی عوامل کشاورزی واجتماعی آبخیز نشینان میپردازد,شاخصهایی از قبیل: جمعیت, تعداد خانوار, چگونگی کسب درآمد, تعداد دام,انواع محصولات کشاورزی منطقه و... در این مطالعه بررسی می شود.
10. عملیات بیولوژیک: به ارائه طرحهای کاشت نهال, بذر کاری و... برای حفظ عرصه طبیعی آبخیز(از نظر پوشش گیاهی) وبهبود وضعیت آن , وتثبیت بیولوژیک خاک از طریق پوشش گیاهی می پردازد.
11. عملیات مکانیکی: ارائه طرحهایی از قبیل احداث بندهای خاکی, گابیون, خشکه چین وعملیات ذخیره نزولات آسمانی از طریق احداث فارو, تراس وبانکت بندی در این مجموعه می باشد.
12. تلفیق: به تعبیری عصاره مطالعات فوق می باشد که طرحی جامع وکلی ارائه میدهد وتعیین واحدهای کاری همگن از بخشهای تلفیق به حساب می آید که در آن نقشه های تهیه شده از هر گزارش روی هم قرار می گیرد و پلیگون های حاصل به عنوان واحدکاری معرفی می شوند.

نقش آبخیزداری در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور :

            آبخیزداری به صور مختلف می‌تواند نقش مهم و بسیار مثبتی در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور ایفا نماید که ذیلاً به ابعاد آن اشاره می‌گردد .
3ـ1ـ حفظ و تقویت ظرفیت‌های بالقوه تولید
3ـ2ـ کاهش خطرات بلایای طبیعی و انسانی (سیل و زمین‌لغزه)
3ـ3ـ افرایش بازده ملی سرمایه‌گذاریها
3ـ4ـ کاهش رسوبات وارده به سدهای مخزنی

4ـ اهداف کلی آبخیزداری :

            اساسی‌ترین هدف آبخیزداری ، اعمال مدیریت جامع ، هماهنگ و یکپارچه بر کلیه منابع آبخیز ، برای بهره‌وری متناسب و منطقی از منابع طبیعی ، کشاورزی و انسانی سرزمین است بدانگونه که میزان هدر رفت آب و فرسایش خاک به حداقل ممکن ، تقلیل یابد .
4ـ1ـ قانونمند کردن و نظام دادن به انواع بهره‌برداریهای منابع در آبخیز
4ـ2ـ هماهنگی و یکپارچگی برنامه‌ای کلیه پروژه‌ها و فعالیت‌های عمرانی ـ اقتصادی حوزه‌های آبخیز
4ـ3ـ اصلاح نظام فعلی کاربری اراضی در آبخیزها
4ـ4ـ واگذاری عمده برنامه‌ریزی و اجرای طرحهای حفاظت خاک و اب به ساکنین آبخیزها و سایر بهره‌برداران از منابع آبخیز

آشنایی با طرحهای آبخیزداری :
جهت برخوردی منطقی‌تر با مسئله آبخیزداری در ابتدا لازمست شناخت کلی از طرحهای آبخیزداری داشته باشیم . این طرحها شامل 11 مورد میباشد که به پیوست جدول میباشد .
یکی ار این طرحها که مورد بحث مقاله مورد نظر میباشد ، طرح آبخیزداری حوزه آبریز شهری شهرهای کشور میباشد .
از بدو تشکیل معاونت آبخیزداری در وزارت جهادکشاورزی با درک اهمیت این موضوع ، طرح و اجرای برنامه مطالعات حوزه‌های آبخیز بخصوص حوزه‌های آبخیز شهری در سرلوحه فعالیتهای قرار گرفت . متعاقب این مطالعات شاهد انجام مطالعات تفضیلی ـ اجرایی و هم‌چنین عملیات اجرایی در این عرصه‌ها می‌باشیم .
فعالیتهای اجرایی به شکل بیولوژیکی و یا مکانیکی و یا تلفیق آنان به انجام میرسند و در نهایت با گــذشت زمان نتایج حاصله ، افزایش راندمان تولید اراضی زراعی ، افزایش راندمان تولید علوفه در مراتع ، تولید کشت ، مهار سیلابهای خانمان برانداز ، استحصال آب شرب و کشاورزی ، حفظ توان تولید انرژی الکتریکی سدها ، تثبیت و تقویت اکوسیستم حیات جانوری و گیاهی و کم کردن آلودگی زیست‌محیطی و نهایتاً تأمین مناطق تفرجگاهی مورد نیاز ساکنین حوزه میباشد که در این راستا انواع پروژه‌های مصوب آبریز شهری کشور به شرح زیر میباشد .
1ـ پروژه پارک آبخیزها شامل زیرپروژه‌های بانکت‌بندی ، نهالکاری ، بذرکاری ، کپه‌کاری ، حفاظت و
قرق ، مرمت و نگهداری میباشد .
2ـ پــروژه کنترل رسـوب شامل زیرپروژه یا عملیات سنگی گابیونی ، عملیات سنگی ملاتی ، عملیات
بتنی ، عملیات اصلاح ولایروبی مسیر ، نهالکاری ، بذرکاری ، بذرپاشی ، زهکشی ، تودهای لغزشی ،
کپه‌کاری ، حفاظت و قرق ، مرمت و نگهداری میباشد .
3ـ پـــروژه کنترل سیل شامل زیر پروژه‌های بانکت‌بندی ، عملیات بتنی ، عملیـــات خاکی ، عملیات
سنگی ملاتی ، عملیات سنگ‌ریزی ، نهالکاری ، کپه‌کاری ، مرمت و نگهداری میباشد .
4ـ پروژه تهیه پــروژه شامل زیـر پروژه‌های تهیه پروژه پارک آبخیز ، تهیه پروژه کنترل رسوب ، تهیه
پروژه کنترل سیل میباشد .
 

 حوزه های آبخیز مهم کشور ایران عبارتند از:

1- حوزه آبخیز دریای خزر
2- حوزه آبخیز خلیج فارس و دریای عمان
3-حوزه آبخیز دریاچه ارومیه 4- حوزه آبخیز دریاچه نمک قم
 5- حوزه آبخیز اصفهان و سیرجان 6- حوزه آبخیز نیریز یا بختگان 7- حوزه آبخیز جازموریان 8- حوزه آبخیز دشت کویر 9- حوزه آبخیز کویر لوت 10- حوزه آبخیز اردستان و یزد و کرمان
11- حوضة صحرای قره‌قوم
 12- حوزه آبخیز  هامون