آیا کویر سرزمینی نفرین شده است

در پاسخ به این سوال تنها بله یا خیر کافی نیست، باید رفت و دید و کنکاش کرد. و من دیدم که کویر با همه داشته هایش، همه نداشته های مرا به رخم کشید و به من خندید.

شاید فکر کنید که من شاعر شده ام و یا مجنون؛‌آری کویر مرا مجنون و سرگشته و حیران خود کرد، کویر مرا به خود وا داشت شاید این نیز یکی از خصایص کویر باشد که باعث می شود آدمها در خودشان تعمل کنند.

سالهاست که در بین مردم ما، دانشجویان، اساتید و دست اندرکاران علوم طبیعی از کویر به عنوان سرزمینی تفتیده و بی آب و علف یاد می شود و این تعریف زشت، کریح و غلط ملکه ذهن ما شد و ما را از درک واقعی کویر وا داشت. در کل می خواهم این را بگویم که کویر آنی نیست مه به من و تو فهمانده اند، کویر چیز دیگری است.

شرایط خشکسالی اصفهان هر روز وخیم‌تر می‌شود

شرایط فعلی استان اصفهان طوری است که پس از استان‌های یزد، بوشهر، خوزستان، هرمزگان، سمنان و قم رتبه هفتم را از نظر شدت خشکسالی به خود اختصاص داده است.

 رئیس پایگاه مدیریت خشکسالی کشاورزی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اصفهان در گفت‌وگو با ایلنا اظهار داشت: مقایسه وضعیت سال آبی جاری (مهر تا تیر‌ماه 1390) با دوره مشابه آن در سال آبی گذشته (89-88) نشان از شرایط بسیار نگران کننده در مورد وضعیت حال و آینده استان اصفهان دارد.

 مرتضی خدا قلی گفت: طبق مطالعات انجام گرفته در این مرکز با پایان یافتن تیرماه (دهمین ماه از ابتدای سال آبی 90-89)، خشکسالی همچنان بر کل استان اصفهان حاکم بوده و حتی نسبت به ماه گذشته شرایط وخیم‌تری بر استان حاکم شده است.

 وی ادامه داد: شرایط فعلی استان اصفهان طوری است که پس از استان‌های یزد، بوشهر، خوزستان، هرمزگان، سمنان و قم رتبه هفتم را از نظر شدت خشکسالی به خود اختصاص داده و این در شرایطی است که استان اصفهان با اختلافی اندک از استان‌های سمنان و قم در جایگاه هفتم قرار گرفته است.

 به گفته خداقلی اصفهان در ماه گذشته رتبه 13 را در میان استان‌های کشور از نظر خشکسالی به خود اختصاص داد.

خشکسالی وسعت رفته است

محیط زیست > فجایع 
رئیس پایگاه مدیریت خشکسالی کشاورزی مرکز تحقیقات کشاورزی و منایع طبیعی استان اصفهان گفت: متاسفانه وسعت و شدت خشکسالی در نقاطی از کشور به ویژه در بخش مرکزی در مقایسه با ماه گذشته فزونی یافته و حدود 76 درصد خشکسالی در گستره ایران شرایط بحرانی و خطرات جدی را به ویژه در ناحیه مرکزی هشدار می‌دهد.

  مرتضی خداقلی، رئیس پایگاه مدیریت خشکسالی کشاورزی مرکز تحقیقات کشاورزی و منایع طبیعی استان اصفهان در گفت و گو با ایلنا در مورد آخرین وضعیت فعلی خشکسالی در کشور گفت: بررسی‌های انجام گرفته در آخرین ماه از فصل بهار، و تجزیه و تحلیل نقشه‌های خشکسالی از ابتدای سال آبی 90-89 تا کنون نشان می‌دهد که ایران در شرایطی نامطلوب از لحاظ بارندگی قرار گرفته است.

مهار بیابانزایی در گرو حفاظت جنگل است

گزارش همشهری از مراسم روز جهانی مقابله با بیابانزایی

متین آباد کاشان، روستایی است که تا چندی پیش نام و نشانی از آن نبود؛ روستایی چون صدها روستای دیگر نشسته بر لبه بیابان.

اما ساخت مجموعه گردشگری در این روستا، نام آن را بر سرزبان‌ها انداخت. این مجموعه 27خردادماه امسال میزبان مراسم روز جهانی مقابله با بیابانزایی بود. سال گذشته روز مقابله با بیابانزایی در کویر میقان اراک برگزار شد. در آن روز، همزمان با برگزاری مراسم، وزش باد جایگاه مدعوین را آکنده از گردوغبار کرده بود تا شرکت‌کنندگان در مراسم به‌ویژه آنهایی که از پشت میز برای بیابان و بیابانزایی نسخه می‌پیچند، گوشه‌ای از معضل گردوغبار را تجربه کنند. مراسم امسال اما در مجموعه‌ای
سنتی -گردشگری برگزار شد.

بیابان؛ سفره پربرکت، اما متروک ایران

در گذشته‌های دور، به خاطر نبود صنعت، زندگی مردم از طریق دامداری و کشاورزی می‌گذشت و فکر می‌کردند کویر مایه بدبختی و نکبت است.

 زیرا خاک آن قابل کشت برای گیاهان زراعی نبود و حتی محصولاتی مانند پسته و خرما هم در آن به عمل نمی‌آمد اما امروزه کویر به‌خاطر جاذبه توریستی و مناظر زیبایی که دارد، به عنوان منابع درآمد یاد می‌شود، ضمن اینکه املاح فراوانی که از کویر به دست می‌آید می‌تواند در صنعت مورد استفاده قرار بگیرد.

عجایب کویر ایراندکتر حمید عباس‌نژاد مدرس دانشگاه می‌گوید: «منطقه گندم بریان شهداد که گرم‌ترین نقطه کویر در جهان و در قلب ایران به شمار می‌رود، به کره ماه می‌ماند و گدازه‌های سیاه رنگ واقع در این منطقه، نور خورشید را بیش از حد معمول جذب می‌کند و باعث افزایش بیش از حد دما می‌شود. همچنین برخی لایه‌های شکل گرفته در کویر، از نظر زمین شناسی غیر قابل باروری است».

شهداد، در شرق ارتفاعات کرمان با نخلستان‌ها و باغ‌های مرکبات و نیز آثار تمدن شش هزار ساله «آراتا» از دیدنی‌هایی است که به راستی در طبیعت نفس‌گیر کویر، نفس هر طبیعت‌گردی را می‌گیرد.‌

پرفسور پرویز کردوانی بیابان‌شناس معروف نیز این منطقه را به دلیل وجود گدازه‌های آتشفشانی، گرم‌ترین نقطه کره زمین به شمار آورده که دمای آن در تابستان در سایه به 60 درجه سانتیگراد بالای صفر نزدیک می‌شود.

سفر به پایان دنیا؛ نقطه صفر

کافی است فقط یک بار کویر افسونت کند، آنگاه همیشه در بند آنی. لوت، کویر کویرهاست. کویر خشک است اما خالی نیست! پر از شگفتی است.

صبح سه‌شنبه 19 دی 85، گرد هم آمدیم تا برویم کویر و شگفتی‌هایش را ببینیم که چیست این لوت. از کرمان که بیشترین سهم را از کویر دارد سفرمان را به دل لوت آغاز کردیم، کویری که خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان دوره‌اش کرده‌اند و با 80 هزار کیلومتر مربع، پهنه‌ای وسیع از خاک کشورمان را در خود جای داده است.

به سمت روستای گلبافت راه افتادیم تا از آنجا خود را به کشیت، آخرین نقطه مسکون در مسیر کویر برسانیم. در گلبافت باک ماشین را پر کردیم و صندوق و باربندها را هم. در آنجا بود که متوجه شدیم برای رسیدن به کشیت نقشه اندکی فریبمان داده.

پس از گلبافت 20 کیلومتر به سمت کرمان بازگشتیم و از دوراهی حرمک به سمت روستای حرمک حرکت کردیم. 40 کیلومتر جاده کوهستانی و زیبا را طی کردیم تا به روستای حرمک رسیدیم. آنجا پر از نخل بود؛ درختی که سمبل کویر و بیابان است و هرجا سخن از کویر به میان بیاید نخل و شتر و ریگ اولین تصویرهایی هستند که در خیال نقش می‌بندند.

تصویری از وضعیت امروز بیابانزایی در ایران

جدیدترین نقشه‌های جهانی بیابانزایی، قلمرو ایران را تماماً با رنگ قرمز نشان داده است که نشان‌دهنده‌ وخامت شرایط پسرفت در کشور است.

این در حالی است که به دلیل غلبه‌ نسبتاً سراسری اقلیمی خشک، شرایطی به مراتب حساس‌تر و شکننده‌تر از متوسط جهانی بر فلات ایران حکمفرماست. بنا به اعلام مراجع رسمی، هم‌اکنون حدود یکصد میلیون هکتار از اراضی کشور (بیش از 60 درصد) در شرایط ناپایدار (در حال کاهش توان تولید) به سر برده، که 95 میلیون هکتار آن در معرض انواع فرسایش‌های آبی و بادی قرار دارد. نگاهی به آخرین یافته‌های موجود، به خوبی تمایل عرصه‌های طبیعی کشور را به سیر قهقرایی و دور شدن از شرایط مطلوب یا اوج  نشان می‌دهد؛ وضعیتی که رشد 5/1 الی 2 درصدی جمعیت آن را تشدید می‌کند.

بیابانزایی در آینه آمار

پوشش‌های جنگلی که در روزگارانی نه چندان دور، محدوده‌ قابل ملاحظه‌ای از کشور را در برگرفته بودند، هم‌اینک با شتابی فزاینده، دچار پسرفت شده، به طوری که در یک مقطع 30 ساله (1370-1340)، حدود 6 میلیون هکتار از عرصه‌ آنها کاهش یافته و به 12 میلیون هکتار رسیده است.

در همان حال، بیش از 55 درصد جنگل‌های غرب و 95 درصد جنگل‌های ارس شمال خراسان از بین رفته است. بدین‌ترتیب، سهم سرانه‌ هر ایرانی از جنگل ممکن است در آینده‌ای نزدیک به 2/0 هکتار هم نرسد که این رقم کمتر از یک چهارمِ مقداری است که هر شهروندِ زمینی باید از آن برخوردار باشد.

نزدیکترین مقصد برای شنیدن صدای طبیعت و دیدن ماه

یکی از بهترین گزینه‌های سفر در ایام عید، کویر بی‌انتهاست.

در دسترس‌ترین بخش کویری ایران برای ساکنان نیمه شمالی کشور کویر مرنجاب است. امنیت این منطقه در مقایسه با سایر قسمت‌های کویری نظیر کویر لوت، اعتدال نسبی دمای آن، تنوع جاذبه‌های گردشگری، تنوع گونه‌های جانوری و پوشش گیاهی آن، از این منطقه فضایی وصف ناشدنی ساخته است.

مرنجاب، کاروانسرایی است در دل کویر که در ادامه راه ابریشم قرار گرفته است. روزگاری کاروان‌ها برای سفر به خراسان، اصفهان، ری و بالعکس از این مسیر می‌گذشتند. می‌گویند که شاه عباس با وجود ایجاد کاروانسرا و قلعه‌های متعدد در سراسر کشور، در این منطقه تأسیسات دفاعی تعبیه نکرده بود.

حمله ازبک‌ها و افغان‌ها از طریق دریاچه نمک و پیشروی آنها تا کاشان و اصفهان، شاه عباس را به صرافت انداخت تا در سال ١٠١٢ قمری سریعاً یک پایگاه نظامی در این منطقه ایجاد کند و جلوی تهدید را بگیرد.

بالای کاروانسرا به شکل سنگرهای دیده‌بانی درست شده است و زمانی ٥٠٠ مسلح در قلعه حضور داشتند و امنیت عبور کالا از چین به اروپا و بالعکس را در این منطقه تامین می‌کردند، اما امروز جوان سرباز وظیفه‌ای که اهل اردبیل است از این اثر باستانی و توریست‌های آن مراقبت می‌کند.

جاده آران و بیدگل به مرنجاب و چاه دستکن یکی از راه‌های ارتباطی بوده که اصفهان را به شهرهای کاشان، یزد، مشهد و تهران متصل می‌ساخته است.

علت وجودی بیابان‌ها در روی کره زمین

محیط زیست > منابع‌طبیعی  - محمد خسروشاهی:
علت اصلی پیدایش بیابان‌ها در روی کره زمین به دلیل عمل نکردن دو عامل اصلی ایجاد بارش یعنی هوای مرطوب و عامل صعود هواست.

 وجود مراکز پرفشار اطراف مدارهای رأس السرطان و رأس الجدی حوالی عرض‌های
40-20 درجه دو طرف خط استوا که به آن مراکز پرفشار جنب حاره نیز گفته می‌شود علاوه بر اینکه مانع صعود هوا می‌شود، محل نشست هوا است.

بنابراین در چنین مناطقی اگر چه در برخی مناطق رطوبت کافی وجود دارد ولی به دلیل نبودن مکانیسم صعود هوا بارندگی بسیار کم و در نتیجه بیابانها ایجاد شده‌اند. علاوه بر بیابانهای فوق، بیابانهای سرد قطبی نیز وجود دارند که حاصل تسلط پرفشارهای عظیم و یکپارچه قطبی می‌باشد.از جنبه‌های دیرینه اقلیمی بیابانها به دو نوع منطقه‌ای و غیر منطقه‌ای تقسیم می‌شوند.

وجود بیابانهای منطقه‌ای بسته به موقعیت آنها نسبت به پدیده‌های هواشناسی و در مقیاس جهانی سنجیده می‌شود ( منطقه فشار زیاد و فشارهای جنب مداری).

 ولی وجود بیابانهای غیرمنطقه‌ای نتیجه موقعیت جغرافیایی خاصی است که در حرکت جوی در مقیاس جهانی اختلال ایجاد می‌کنند. مانند بیابانهایی که در پناه و پشت رشته کوهها واقع شده‌اند.

غرب ایالات متحده آمریکا، آسیای مرکزی و دشت کویر ایران یا در وضعیتی هستند که بادهای مرطوب به زحمت به آنجا می‌رسد(جنوب غربی ماداگاسکار- شمال غربی برزیل و بیابان تار در هند) و یا بیابانهای اقیانوسی که تحت تأثیر یک جریان سرد می‌باشند(غرب آمریکای مرکزی).

بیابان‌های منطقه‌ای به تغییرات بیلان حرارتی زمین که قبل از هر چیز از تشعشع خورشید نتیجه می‌شود، فوق العاده حساس می‌باشند. بیابانهای غیرمنطقه‌ای به این تغییرات حساسیت کمتری دارند، زیرا شرایط جغرافیایی ناحیه‌ای بر آنها غلبه دارد.

 این بیابانها را می‌توان تحت عنوان بیابانهای طبیعی یاد کرد ولی بیابان‌زایی لزوماً در این بیابانها اتفاق نمی‌افتد (البته ممکن است گسترش یابد) بلکه در هر سرزمینی و یا در هر اقلیمی (که انسان حضور داشته باشد) ممکن است اتفاق بیفتد.

عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور