دوران سنوزوئیک

سنوزوئیک یا دوران جدید حیات از دو کلمه Kaincs به معنای جدید و Zoo به معنای حیات ساخته شده است. در این دوران پرندگان در هوا و پستانداران در روی زمین گسترش و تنوع پیدا کردند و زمین خود را برای فرمانروایی انسان آماده کرد. سنوزوئیک 65 میلیون سال اخیر از تاریخ زمین را در بر می‌گیرد. و در طی همین زمان مناظر فیزیکی و اشکال حیاتی جهان امروزی ما بوجود آمدند.

دوران سنوزوئیک بخش بسیار کوچکی از زمان زمین شناسی را نسبت به دورانهای پالئوزوئیک و مزوزوئیک ، تشکیل می‌دهد. اگر چه طول زمانی دوران سنوزوئیک نسبتا کوتاه است. اما دارای تاریخ غنی می‌باشد، زیرا تاریخچه زمین شناسی با نزدیک شدن به زمان حاضر ، کاملتر می‌گردد. دوران نوزیستی به دو دوره و هفت دور (Epoch) تقسیم می‌شود. دوره ترشیدی شامل پنج دوره بوده و حدود 63 میلیون سال طول می‌کشد دوره کواترنری از دو دور تشکیل شده و صرفا 2 میلیون سال اخیر از زمان زمین شناسی را شامل می‌شود.

دیرینه شناسی دوران سنوزوئیک

در دوران سنوزوئیک ، پستانداران جانشین خزندگان و گیاهان نهاندانه جانشین بازدانگان شدند. بی‌مهرگان دریایی نیز شکل جدیدی به خود گرفتند. از میان بی‌مهرگان روزنبران که موجوداتی میکروسکوپی هستند دارای اهمیت فراوانی می‌باشند، زیرا گسترش آنها از لحاظ پراکندگی و میزان فراوانی آنها برای انطباق رسوبات ترشیری بسیار ارزشمند است. سنوزوئیک را غالبا عصر پستانداران می‌نامند، زیرا در این زمان پستانداران ، جانوران عمده خشکی بودند.

در طی ترشیری میانی علفها به سرعت گسترش پیدا کرده و دشتها را پوشاندند. این عامل باعث پیدایش پستانداران علف خوار و به نوبه خود پستانداران گوشتخوار شده است. همچنین در این دوران جانوران سم دار نیز ظهور کردند این جانوران خود به دو قسمت فرد سم مانند اسب و خوک و گرگان و زوج سمی مانند گاو و گوسفند و بز و شتر تقسیم می‌شوند ابتدا فرد سمان بوجود آمدند و پس از آن زوج سمان گسترش پیدا کردند. با گذشت زمان مجموعه موجودات این دوران به زمان حال نزدیکتر شد.

کوهزایی های دوران سنوزوئیک

بطور کلی پستی و بلندیهای کنونی سطح زمین بر اثر جنبشهای کوهزایی این دوران بوجود آمدند و کوهزایی های این دوران بیشتر به آلپ مشهور است و در واقع کوهزایی آلپ در این دوران شامل آلپین میانی و آلپین پایانی است.

جغرافیای دیرینه دوران سنوزوئیک

یکی از دریاهای بزرگ سنوزوئیک دریای مدیترانه بود که از نواحی آلپ تا جزایر سند را می‌پوشاند. خشکیهای شمالی که شامل خشکی اطلس شمالی و خشکی چین و سیبری بود. از خشکیهای جنوبی که شامل خشکی آفریقا ، برزیل ، هند و ماداگاسکار بود بوسیله دریای مدیترانه از هم جدا می‌شدند. در اواخر ترشیری وضع خشکیها و دریاها به عصر حاضر نزدیک می‌گردد. و اغلب قاره‌ها از یکدیگر جدا می‌شوند. اقیانوس‌ها نیز به صورت مجزا در می‌آیند. آمریکای شمالی از خشکی اروپا - آسیا و همچنین آمریکای جنوبی ، آفریقا و استرالیا از یکدیگر جدا می‌گردند.

دوره های سنوزوئیک

دوره ترشیری

دوره ترشیری از لحاظ سنی دارا ی 63 میلیون سال عمر می‌باشد و طولانیترین دوره سنوزوئیک به شمار می‌آید. بیشترین تحولات ذکر شده در سنوزوئیک مربوط به این دوره می‌باشد. ترشیری به پنج دور تقسیم می‌شود که عبارتند از: پالئوس ، ائوس ، اولیگوسن ، میوسن و پلیوسن برخی از زمین شناسان سه دور پالئوس ، ائوس و الیگوسن را جز دوره پالئوژن و دو دور میوسن و پلیوسن را جز نئوژن در نظر می‌گیرند.

در این دوره گیاهان و جانوران به اشکال امروزی خود نزدیکتر می‌شود در دوره ائوسن پرندگان بی‌دندان شبیه به پرندگان امروز ظاهر می‌شوند. پستانداران تقریبا در تمام محیطهای زیستی وجود داشتند. اندامهای آنان برای حفاری ، بالا رفتن از صخره‌ها یا درخت ، تاب خوردن ، دویدن و شنا کردن و پرواز کردن آمادگی داشته است.

کواترنری

طول زمان کواترنری بسیار کوتاه می‌باشد و در حدود 2 میلیون سال است. از نظر کوهزایی ، دوره کواترنری دنباله پلیوسن است. از نظر دیرینه شناسی ، کواترنری با پیدایش جنسهای شتر ، اسب ، فیل و گوزن که در پلیوسن نیز وجود داشته‌اند مشخص می‌گردد. در کواترنری یخبندان‌های متعددی وجود داشت که نشان دهنده تغییرات سریع و مهم آب و هوایی توام با پسروی و پیشروی آب دریاها می‌باشد. اولین انسانها در دوره کواترنری بوجود آمدند. زمین شناسان دوره کواترنری را بر اساس انواع مختلف فسیلهای انسان طبقه بندی کرده‌اند. دوره کواترنری را اغلب به دو دوره پلئیتوسن و هولوسن تقسیم می‌کنند.

پیدایش و تکامل انسان در کواترنری

یکی از بارزترین مشخصات دوره کواترنری پیدایش و ظهور انسان است. طبق مطالعات فسیل شناسی و مقایسه انواع فسیلهای بدست آمده از تکامل پستانداران به نظر می‌رسد که احتمالا انسانها از تکامل برخی پریمات‌ها (Primates) اشتقاق یافته‌اند. پریمات‌ها انواعی از فسیلها هستند که ظاهری تقریبا شبیه بشر داشته و دارای دست و پاهای دراز بوده و پنجه‌های دست آنها و مجهز به ناخن گردیده است و در طول زمان این موجودات تغییر کرده و تبدیل به انسانهای اولیه شده‌اند.

فسیلهای بسیار کمی از پریمات‌ها آن هم به صورت اسکلت کامل یافت شده است. این جانوران در جنگلها و روی درختان زندگی می‌کرده‌اند و اسکلت آنها پس از مرگ در اثر عوامل جوی و تاثیر باکتریهای مختلف تجزیه گردیده‌اند و به همین خاطر در شرایط مناسب فسیل نشده‌اند. پریمات‌ها پس از حشره خواران و کمی قبل از گوشتخواران در اواسط پالئوسن ظاهر شده‌اند. در حال حاضر میمونهای بزرگ را اجداد انسانهای اولیه ندانسته و بر خلاف نظریه داروین که میمونها را اجداد انسان به شمار می‌آورد باید گفت که طول استخوانهای انگشت و کف پا در میمونها و انسان تفاوت بسیار زیادی دارد.

علاوه بر این تفاوت ، تفاوتهای زیادی دیگری نیز از سایر استخوانها مثل ساق پاها ، استخوان دست و وضع کلی صورت و دندان و ... در این دو گروه از موجودات قابل مشاهده است. با مطالعات انجام شده و تعیین سن به روش پتاسیم - آرگون قدیمیترین انسان واقعی متعلق به دو میلیون سال قبل با نام هوموها بی لیس (Homohabilis) است که ایستاده راه می‌رفته است ولی دستهای آنها از دستهای انسانهای امروزی ناقص تر بود.

مشخصات این دوران :

جانوران و گیاهان این دوره تکامل بیشتری دارند و از انواع دوران اول عالی‌تر بوده‌اند. در دوران دوم نرم تنانی مانند آمونیت‌ها (Ammonite) ظهور کرده‌اند. همچنین خزندگان در این دوران زیاد و متنوع شدند که این دوران به نام خزندگان معروف شده است.

نخستین پرندگان در این دوران ظاهر شده است و نیز آثاری از پستانداران ابتدایی پیدا شده است. وضع خشکی‌ها و دریاها در اوایل دوران دوم تقریبا شبیه دوران اول بوده ولی از اواسط این دوران ، در اغلب نقاط علائم پیشروی دریا مشاهده می‌شود. بطوری که در ژوراسیک ، خشکی گندوانا به دو قسمت تقسیم گردیده است. اکثر ذغال‌های ایران و افغانستان در طی دوره ژوراسیک تشکیل گردیده است.

نام این دوران از کلمه kainos به معنای جدید گرفته شده است. در طول دوران سنوزوئیک ، پالئوژئوگرافی (جغرافیای دیرین) زمین به حالت فعلی خود نزدیک می‌شود. دوران سنوزوئیک به دو دوره ترشیری (Tertiary) و کواترنری (Guaatemary) تقسیم می‌شود. هرکدام از این دوره‌ها خود به تقسیمات ریزتری به نام دور تقسیم شده‌اند.

      مشخصات دوره ترشیری :

  در این دوره چین‌خوردگی مهم آلپ بوقوع پیوسته است که در اثر آن ، زمین به وضع کنونی خود نزدیک شد. در اثر این چین‌خوردگی ، کوههای رشوز و آند در آمریکا ، پیرنه ، آلپ ، کارپات و ارتفاعات یونان در اروپا و کوههای قفقاز، البرز ، زاگرس ، هند و کش ، هیمالایا و ... در آسیا بوجود آمد. با تشکیل تدریجی کوههای البرز و زاگرس ایران که تا آن زمان زیر آب بود بتدریج از آب خارج شد.

      دوره کواترنری :

  در این دوره اوضاع بیولوژیکی و جغرافیایی زمین کاملا شبیه به وضع امروزی خود گردیده است. طی این دوران ، پستانداران و پرندگان مخصوصی ظاهر و از بین رفته‌اند که از جمله آنها می‌توان فیل ماموت ، کرگدن پشم‌دار و نظایر آنها را نام برد. از جمله دیگر وقایع مهم این دوره ظهور انسان و تکامل آن است. دوره کواترنری شامل تقسیمات زیر می‌باشد :

            دوره پلیستوسن (Pleistocene) : قسمت اعظم تاریخ این دوره را تشکیل داده و خود به چهار عصر نخستین یخبندان ، عصر بین یخبندان ، عصر دومین یخبندان و عصر بعد از یخبندان تقسیم می‌شوند.

  دوره هولوسن (Holocene) : از کلمه Holos به معنی کامل گرفته شده و از آغاز بیش از 25000 سال نمی‌گذرد و عصر فعلی نیز دنباله آن به حساب می‌آید.

 مشخصات دوره کواترنری : از جمله مشخصات این دوره در ایران خشک شدن دریاچه‌های مرکزی و تشکیل نمک‌زارها و کویرهای ایران می‌باشد. همچنین آخرین فعالیت‌های آتشفشان‌های سهند ، دماوند و سبلان نیز در این دوره بوقوع پیوسته است.

سنوزوئیک در ایران

در ایران همانند دیگر نقاط جهان، سنوزوییک از 65 میلیون سال پیش و پس از رخداد کوهزایى جهانى لارامین آغاز شده است و شامل دو دوره ترشیرى و کواترنرى است. جدا از رویداد زمین‎ساختى و تحولات ژئودینامیکى، از نگاه زیستى نیز مرز مزوزوییک و سنوزوییک با ناپدید شدن خزندگان بزرگ، آمونیت‎ها، بلمنیت‎ها و بسیارى از موجودات ذره‎بینى مشخص می‎شود.

رخداد لارامین یکى از رویداد‎هاى زمین‎ساختى اثر‎گذار بر زمین‎شناسى ایران است که در اثر آن ضمن به هم‎رسیدن صفحه‎هاى جدا مانده و بسته شدن زمیندرز‎ کهن (به جز مکران) حوضه‎هاى رسوبى مستقل سنوزوییک ایران شکل گرفته‎اند.

در البرز، رخداد لارامین سبب شده است تا دامنه شمالى از دامنه جنوبى جدا شود به همین رو نهشته‎هاى سنوزوییک بخش شمالى ایران در دو حوضه رسوبى مستقل انباشته شده‎اند. در بخش شمالى البرز،کهن‎ترین نهشته‎هاى سنوزوییک، ردیف‎هاى دریایى میوسن هستند که رخساره پاراتتیس دارند و نشانگر پیش‎روى دریایى میوسن پس از یک دوره خروج طولانى است. شرایط دریایى میوسن البرز شمالى، کم و بیش تا زمان کواترترنرى ادامه داشته است. در بخش جنوبى البرز، پس از دوره‎هاى فرسایشى و انباشت آواری‎هاى پالئوسن (کنگلومراى فجن) زمین با دریاى کم ژرفایى پوشیده شده که محل مناسبى براى ته‎نشست سنگ‎آهک‎هاى نومولیت‎دار ائـوسن پیشین، (سازند زیارت)، و توفیت‎هــاى سبز ائوسن میانـى ( سازند کرج) بوده است. در مرز ائوسن – الیگوسن، رخداد زمین‎ساختى پیرنئن موجب خروج گسترده البرز جنوبى شده است به همین‎رو سنگ‎هاى الیگوسن و حتى نئوژن البرز جنوبى گسترش بسیار محدود دارند و اغلب ردیف‎هاى انباشته شده در حوضچه‎هاى بین کوهى با شرایط اکسیدى هستند. رخداد زمین‎ساختى مرز میوسن – پلیوسن (فاز آتیکن) ضمن اثر‎گذارى بر فراخاست و مورفوتکتونیک البرز، سبب شده تا نهشته‎هاى پلیوسن البرز انباشته‎هاى کنگلومرایى (سازند هزار دره) باشند که در کوهپایه‎هاى جنوبى البرز به ویژه در حد فاصل قزوین تا سمنان رخنمون دارند. همانند زمان پلیوسن، در زمان کواترنرى نیز شرایط رسوبى البرز جنوبى از نوع رودخانه‎اى سیلابى است که حاصل آن فرسایش شدید بلندی‎ها و پر شدن سریع گودی‎ها است.

در ایران مرکرى ، بیشتر سنگ‎هاى پالئوسن انباشته‎هاى کنگلومرایى حاصل از چرخه‎هاى فرسایشى رخداد لارامین هستند. سنگ‎هاى ائوسن گاهى نشانگر تکاپوهاى آتشفشانى و گاهى انباشته‎هاى فلیش گونه‎اند که در حاشیة قاره‎ها انباشته شده‎اند. عملکرد رخداد پیرنئن موجب برقرارى محیط‎هاى اکسیدى – قاره‎اى محدود شده به همین‎رو سنگ‎هاى الیگوسن ایران مرکزى گسترش محدود دارند و بیشتر از نوع مارن – سنگ ماسه و کنگلومرا هستند (سازند سرخ پایینى) که رنگ سرخ دارند. پس از رخداد پیرنئن ، در اواخر الیگوسن بخش غربی ایران مرکزى (قم، ماکو، آذربایجان، تفرش، کاشان 000) با دریاى پیشرونده الیگوسن - میوسن پوشیده شده است. سنگ‎هاى این دریاى پیش‎رونده کربنات‎هاى سکویى نوع رمپ‎اند (سازند قم) که در محیط‎هاى کم‎ژرفا انباشته شده‎اند و نشان می‎دهند که در این زمان (الیگوسن – میوسن ) قسمت‎هاى باخترى ایران مرکزى زیر دریاى پیشرونده‎اى بوده است که به احتمال از زاگرس به این ناحیه آمده است. سنگ‎هاى نئوژن ایران مرکزى انباشته‎هاى قاره‎اى – اکسیدى هستند و نشانگر آنند که از میوسن پیشین، با پسروى دریا، محیط‎هاى قاره‎اى حاکم شده که تا زمان پلیوسن و حتى کواترنر ادامه یافته است.

لیتواستراتیگرافی

در پهنه زاگرس سنگ‎هاى پالئوژن به سه رخساره ساحلى (سازند ساچون)، سکویى (سازند جهرم) و ژرف (سازنده پابده) هستند که نشانگر شرایط و ژرفاى متفاوت محیط رسوبگذارى پالئوژن زاگرس می‎باشند. در ائوسن میانى، در اثر رخداد پیرنئن، دریا از نواحى ساحلى و سکویى پس نشسته در حالى که در تراف‎ها رخساره‎هاى ژرف سازند پابده به انباشت خود ادامه می‎داده‎اند. سنگ‎هاى الیگوسن – میوسن پیشین زاگرس، حتى در نواحى سکویى، کربنات‎هاى کم ژرفا است (سازند آسمارى) که به بازگشت دوبارة دریا و پوشیده شدن نواحى سکویى اشاره دارد. ردیف‎هاى میوسن پیشین – پلیوسن زاگرس (گروه فارس) معرف انباشتگى رسوب‎هاى همزمان با کوهزایى هستند که در یک دریاى پسرونده به سمت جنوب باخترى ته نشست شده‎اند. خروج گستردة زمین در زمان پلیوسن سبب شده تا پسروى دریاى نئوژن، در زمان پلیوسن در بیشترین مقدار باشد به همین رو سنگ‎هاى پلیوسن زاگرس انباشته‎هاى کنگلومرایى (سازند بختیارى) هستند.

زمین ساخت

در شمال شرقی ایران (کپه داغ) در آغاز سنوزوییک، رخداد لارامین همچنان سبب پسروى دریا و انباشت نهشته‎هاى قاره‎اى پالئوسن (سازند پسته لیق) شده است. ولى، از اواخر پالئوسن به طور محلى (سازند چهل کمان) و از ابتداى ائوسن به طور سراسرى محیط دریایى سازند خانگیران برقرار شده است. در مرز تقریبى ائوسن – الیگوسن، عملکرد رخداد پیرنئن سبب خروج گسترده و پس نشست دریا براى همیشه از کپه داغ گردیده به همین رو سنگ‎هاى نئوژن این ناحیه، ته نشست قاره‎اى – اکسیدى هستند که گسترش بسیار محدود دارند.

در کوه‎هاى شرق ایران، پس از رخداد لارامین، حوضه‎هاى فلیشى شکل گرفته‎اند که تا زمان ائوسن میانى دوام داشته‎اند ولى در این زمان در اثر برخورد نهایى صفحه‎هاى لوت و افغان، دریا به طور گسترده و براى همیشه به سمت جنوب پسروى کرده است. در حوضة مکران، نهشته‎هاى پالئوسن به رخساره‎هاى گوناگون خشکى، دریایى کم ژرفا و دریایى ژرف‎اند که به ویژه انواع ژرف آنها با پوسته‎هاى اقیانوسى همراه‎اند و بخشى از آمیزه‎هاى رنگین مکران را تشکیل می‎دهند. شرایط و ژرفاى دریاى ائوسن مکران تغییرات زیاد داشته است به همین لحاظ واحدهاى سنگ‎چینه‎اى ائوسن به رخساره و نام‎هاى گوناگون‎اند که گاهى با سنگ‎هاى پالئوسن و گاهى با سنگ‎هاى الیگوسن پیوند دارند. نهشته‎هاى الیگوسن مکرانرخساره شیلى – ماسه‎اى فلیش‎گونه (واحد انگوران) دارند که پس از رخداد الیگوسن میانى (رویداد ساوین) ته نشست شده‎اند و رسوبگذارى آنها تا میوسن ادامه داشته است. نهشته‎هاى میوسن بالایى مکران، رسوب‎هاى مارنى ژیپس‎دار، سنگ ماسه، شیل و کنگلومرا است که به نام گروه و یا واحد مکران نامگذارى شده‎اند. تغییرات محلى رخساره‎ها سبب شده تا گاهى براى ردیف‎هاى میوسن بالایى- پلیوسن مکران از نام‎هایى همچون کنگلومراى پالمى و یا واحد تاهتون استفاده شود. جدا از سنگ ماسه‎هاى سست کم‎سیمان، بخشى از انباشته‎هاى پلیوسن مکران کنگلومرایى با قطعات بزرگ است که گاهى واحد نهنگ و گاهى کنگلومراى تلخاب نام دارند.

نهشته‎هاى کواترنرى ایران، به طور عمده رودخانه‎اى – سیلابى هستند که پهنه‎هاى آبرفتى جوان را می‎سازند. با وجود این در حوضه و حاشیه خزر، نهشته‎هاى کواترنرى دریایى است. در ضمن، در پاره‎اى نقاط ایران سنگ‎هاى کواترنرى از نوع روانه‎هاى بازالتى، پادگانه‎هاى دریایى، نهشته‎هاى بادى و رسوب‎هاى کویرى است.

جدا از انباشته‎‎هاى رسوبى، در نتیجه فشارش و تنش‎هاى وابسته به دو رخداد کوهزایى آلپ میانى و پایانى، بخشى از سنگ‎هاى سنوزوییک ایران معرف تکاپوهاى ماگمایى هستند که به صورت روانه‎ها و خاکسترهاى آتشفشانى و یا توده‎هاى نفوذى، به ویژه در صفحة ایران رخنمون دارند. فراوانى سنگ‎هاى ماگمایى سنوزوییک به اندازه‎اى است که از این دوران به عنوان «دوران ماگماتیسم» ایران یاد می‎شود که گاهى، به ویژه در زمان ترشیرى، تکاپوهاى آتشفشانى همراه با فلززایى است به همین رو از ترشیرى ایران به عنـوان « دورة فلزى» نیز یاد می‎شود.