فرسایش کناری و راهای کنترل آن

فرسایش کناری و راههای کنترل آن

چکیده
رود خانه ها یکی از زیستگاههای آبزیان به شمار می روند که باید مورد توجه قرار گیرند . فرسایش کناره رودخانه ای معمولا" در اکثر رود خانه ها مشاهده می شود . در حاشیه برخی از رودخانه ها این نوع فرسایش در کناره تراسهای آبرفتی حاصلخیز عمل می کند و سالانه مقداری از سطح اراضی زیر کشت را از بین می برد . از آنجا که فرسایش کناری باعث افزایش رسوب در آب می شود , با کنترل کناره رودخانه ها می توان کمکی در جهت حفاظت و حمایت از کیفیت آب و افزایش طبیعت اطراف رود خانه کرد. همچنین این کنترل، حیات وحش و حیات ماهی ها و سایر آبزیان را تحت الشعاع قرار میدهد. حفاظت بعنوان وسیله ای است برای حمایت , حفظ و اصلاح منابع طبیعی تجدید شونده . بهترین و کاربردی ترین روش برای اصلاح حواشی رود خانه و کاشت در ختان و بوته هایی است که در این حواشی می رویند و در دراز مدت تاثیر خود را در سلامت رود خانه و حیات وحش آنجا می گذارند .
کلمات کلیدی : حواشی رود خانه , درختان , اصلاح , فرسایشمقدمه
رود خانه ها بعنوان مجاری طبیعی جمع آوری و انتقال  بارشهای جوی که در سطح کره خاکی جریان می یابند , همواره از گذشته های دور مورد توجه جوامع انسانی بوده اند و تمدنهای بزگ و کوچک , در طول تاریخ در کنار این پدیده ها ی حیات بخش طبیعی ,ظهور و استمرار یافته اند . خصوصیات ویژه رود خانه ها نظیر نا آرامی , پویایی و دامنه گسترده آنها که از کوهستانها شروع شده و تا دشتها ادامه دارند , امکان حفاظت , کنترل ، نظارت و تحدید حدود آنها را حتی در گستره قلمرو ملی بعنوان یک اکوسیستم بسیار دشوار می سازد . حواشی رود خانه ها مناطقی هستند که در کنار آبهایی ( از قبیل رود خانه ها , مناطق مرطوب , در یاچه و آبراهه ها که تاثیر متقابلی بر آبها دارند ,قرار گرفته اند . این مناطق فواید فراوانی برای آبزیان و میکرو اورگانیسمها یی که در حواشی رودخانه زندگی می کنند ایجاد می کند .یکی از فعالیتهای طبیعی و مخرب که بر رود خانه ها تحمیل می شود , تخریب پوشش گیاهی حوزه آبخیز و فرسایش کناره های آن می باشد که پیامدی سوء دارد و می تواند برای انسان بسیار گران تمام شود . می توان گفت که این فرسایش معمولا" از نظر وسعت تخریب اهمیت زیادی ندارد , بلکه اهمیت آن بیشتر از این نظر است که زمین تحت این فرسایش کاملا" از بین می رود . این مقاله با هدف بررسی یکی از شایع ترین فرسایشها که همانا فرسایش کناری رود خانه ها ست، به این موضوع پرداخته و راهکارهای جلوگیری از تخریب و فرسایش کناره ای را ارائه نموده است .
مهدی آبادی 1379 روشهایی را برای اصلاح مسیر رودخانه معرفی نمود و جهت حفاظت از کناره ها چندین روش ساختمانی وطبیعی را اشاره کرده است .
کلارستاقی 1381 ضمن بررسی علل فرسایش کناری رودخانه راهکارهایی جهت پیشگیری از آن را بیان نموده است.
اسمیت 2004 طی یک طرح تحقیقاتی در منطقه کلرادو موارد اصولی جهت اصلاح حواشی رودخانه را دراین منطقه ذکر نمود و آنها را بکار برد .
بحث و نتیجه گیری
از جمله عوامل موثر در این نوع فرسایش تکتونیک ، توپوگرافی ،زمین شناسی است .چرا که بسیاری از رودخانه ها در فرآیند شکل گیری و انتخاب هندسه هیدرولیکی آزاد نیستند و تحت تاثیر این سه عامل قرار می گیرند . اگر آبراهه از نظر مواد زمین شناسی از سنگهای نرم و کم مقاوم تشکیل شده باسد ، در طول مسیر به راحتی می تواند حداکثر فرسایش و تخریب را در کناره های خود ایجاد کند .
بطور کلی روشهای حفاظت از حواشی رود خانه به 3 دسته تقسیم می شوند :
1- روشهای مکانیکی
2- روشهای بیولوژیکی
3- روشهای تلفیقی
روشهای مکانیکی که شامل :1-1-  استفاده از انواع آبشکن ها (اپی) : این آبشکن ها مانند اسکله ای در داخل آب پیش می روند و از سرعت جریان آب می کاهند . برای دور ساختن جریان آب  از دیواره های حساس ابراهه , از آبشکن های نیمه تراوا یا ناتراوا استفاده می شود .
1-2- استاده از شاخ و ترگ خشک درختان برای  پوشش کناره رود خانه
1-3- استفاده از حصیر بافته شده از شاخه های قابل انعطاف در ختان یا بوته ها
1-4- استفاده از قطعات سنگ که هم ارزان تمام می شود و هم پوشش در زمان کوتاهی انجام می گیرد .
1-5- استفاده از گابیون
1-6- استفاده از مصالح ساختمانی : حسن این روش در اینست که پوشش ایجاد شده با دوام و دایمی است و عیب آن اینست که هزینه زیادی دارد , بعلاوه چون سیمان قابلیت انعطاف ندارد , بنابراین از آن در دیواره های ناصاف مشکلاتی بوجود می اورد . برای رفع این عیب می توان قطعات سیمان را جداگانه ساخته و آنها را به وسیله اتصالهایی بهم وصل کرد .
1-7- استفاده از وسائل مختلف  : بعنوان نمونه می توان از لاستیک های فرسوده اتومبیل  ها برای پوشش دیواره ها استفاده کرد.
2- رو شهای بیولوژیکی
برای پوشش کناره رود خانه ها  می توان از گیاهان استفاده نمود . بررسیها نشان داده است که گیاهان می توانند به تنش برشی بیش از 10 کیلوگرم بر متر مربع مقاومت کنند . با وجود این در بعضی موارد پوشش به تنهایی نمی تواند دیواره رودخانه را حمایت کند , زیرا تلاطم آب رود خانه ها خیلی فرساینده تر از آنست که گیاه بتواند دیواره را حفاظت کنند . بنابراین ترکیب پوشش گیاهی مناسب برای کنترل کناره مناسبتر خواهد بود . بعلاوه در مواردی که قسمتهای پایین دیواره مرتبا" در داخل آب قرار می گیرد کشت گیاه در آنجا مشکل است .از جمله درختانی که بر حسب تجربه نقش مفیدی در حفاظت کناره ها یرود خانه دارند عبارتند از :
1-    اقاقیا   Robinia
2-    زبان گنجشک   Fraxinus
3-    سرو نقره ای   Cupressus arizonica
4-    کاج  Pinnus
5-    نسترن  Rosa
6-    تاغHaloxylo
7-    پده   Populus euphratica
8-    داغداغان  Ceitis
9-    بید  Salix
در بین تمام درختان , درخت بید مناسبترین درخت برای حفاظت دیواره ها ی رود خانه ها می  باشد .
3- روشهای تلفیقی
در این روش مجموعه شرایط حفاظت مکانیکی و تثبیت بیولوژیکی تواما" فراهم می شود . بعنوان مثال می توان دیواره رودخانه را تا سطح جریان کم آب ،حفاظت مکانیکی و در حد بالاتر ان پوشش گیاهی بکار بریم .در این حالت در اثر تجمع و ته نشست رسوبات زمینه لازم برای تثبیت طبیعی یا مصنوعی گیاه فراهم می گردد. روشهای تلفیقی برای شرایط مختلف قابلیت تطابق داشته و امروزه بعنوان روشهای اقتصادی تر و در عین حال موثر تر مورد توجه بوده و از جنبه زیبایی نیز برتری دارد .
پیشنهادات
در مدیریت حوزه های آبخیز , احیای پوشش گیاهی که عمدتا" در غالب نقاط کشور از دست رفته اند , باید در اولویت برنامه ریزی های عمرانی و منابع طبیعی قرار گیرند . شرایط سخت محیطی تحمیل شده بر این حوزه ها که عموما" ناشی از فرسا یش شدید خاک , خصوصا" خاک های حواشی رود خانه است , عملیات استقرار پوشش را با مشکل روبرو می سازد .بهمین جهت بررسی اکولوژیک گونه ها و انتخاب مناسب آنها یک اقدام ضروری و بنیادی است . با توجه به شرایط اقلیمی کشور و ساختار زمین و همچنین تنوع قابل توجه منابع ژنتیکی، به عرصه های پژوهشی گسترده ای نیازمندیم تا بر مبنای الگو های علمی – فنی کسب شده برنامه های اجرایی را با موفقیت تداوم دهیم .بطور کلی مهمترین ارکان اجرایی صحیح طرحهای آبخیز داری , حفظ پوشش گیاهی در حوزه  منابع طبیعی می باشد . دانستن اقلیم رویش گیاهان از اهمیت بسزایی برخوردار است . بعضی از گیا هان با ارزش در برخی از نقاط به واسطه سهل انگاری ساکنین حوزه آبخیز ها و بی توجهی مسئولین در گذشته ( در اثر چرای مفرط دام یا به منظور استفاده سوخت در نتیجه عدم وجود سوخت فسیلی و ....) فرسایش قهقرایی را طی می کند که می توان با در نظر داشتن اقلیم رویش طبیعی ان گیاه مورد خاص مجددا" نسبت به ترمیم و توسعه موصوف اقدام لازم به عمل آورد .
 
منابع :
1-  صفری , علیرضا . 1378 . شناخت رود خانه و کنترل فرسایش های آن – سمینار 1 کارشناسی ارشد آبخیزداری , دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران .
2-    علیزاده بهمن . 1368. فرسایش و حفاظت خاک . ترجمه , انتشارات آستان قدس رضوی .
3-    مجنونیان ، هنریک ، حفاظت رودخانه ها (ویژگی های بیولوژیکی ، ارزشگاههای زیستی و ظوابط بهره برداری ).
4-    معاونت آبخیز داری جهاد سازندگی ، 1374 . انتخاب و طرز کشت گیاهان مختلف در حوزه های آبخیز ایران .
5-  میرزاحسینی . محبوبه . 1384، نقش گیاهان در فرسایش کناری رود خانه ها . جلسه بحث کارشناسی . دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران