آبخیزداری ،تداوم دستکاری در نظام طبیعت

نویسنده: اسدالله افلاکی
آنچه امروز در اغلب مناطق کشور تحت عنوان طرح‌‌های آبخیزداری در حال اجراست در واقع شکل دیگری از مدیریت سازه‌ای است، به عبارت دیگر تلاش می‌کنند مسائل آبخیزداری را با مسائلی چون احداث دیواره و سد که به وجود آورنده مشکلات آبخیز بوده‌اند برطرف سازند.
 آیا چنین راهکارهایی موافق بیانیه جهانی آبخیز است، آیا احداث چنین سازه‌هایی  سبب بازگرداندن حوزه آبخیز به وضعیت نخستین می‌شود. آنچه در پی می‌آید گزارشی از اجرای چند طرح آبخیزداری در استان آذربایجان‌غربی است؛ استانی که دومین استان آبی کشور محسوب می‌شود. اما مناطقی از همین استان با کمبود آب مواجه است. از همین رو، مسئولان منابع طبیعی استان تلاش می‌کنند با اجرای طرح‌‌‌های آبخیزداری مانع از مهاجرت روستاییان به شهرها شوند؛ آب مورد نیاز کشاورزان را تأمین کنند و با جلوگیری از ورود رسوب به مخزن سدها، عمر مفید این سازه‌‌های گران‌قیمت را افزایش داده، مانع فرسایش خاک شوند و سرانجام اینکه زمینه حفظ پوشش گیاهی مناطق بالادست سدها را فراهم سازند.محمدرضا شجاعی، معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، می‌گوید: سال گذشته ۵۰۰ طرح آبخیزداری در کشور اجرا شده که طی آن ۷۰۰ هزار هکتار از حوزه‌های آبخیز تحت پوشش قرار گرفته است. اجرای این طرح‌ها از یک سو، امکان ذخیره ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب و مهار ۲۰ میلیون مترمکعب رسوب پشت سدها را فراهم کرده، از سوی دیگر ۲۵۰ هزار فرصت شغلی ایجاد کرده است. برای مثال، برخی روستاهای آذربایجان‌غربی که به دلیل افت آب چاه‌ها و بی‌رونق شدن کشاورزی از سکنه خالی شده بود پس از اجرای عملیات آبخیزداری، سطح آب چاه‌ها و قنات‌های آن بالا آمد و مهاجرت معکوس از شهرها به این روستاها آغاز شد.
شجاعی یکی از عوامل عمده فرسایش خاک را شخم در جهت اراضی شیبدار عنوان می‌کند و می‌افزاید: به منظور مقابله با فرسایش خاک، ضوابط اجرایی واگذاری زمین‌های شیبدار برای کاشت درختان مثمر و غیرمثمر به تصویب رسیده که طی سال جاری این طرح در ۸۶ هزار هکتار اراضی شیبدار در سراسر کشور به اجرا در می‌آید.
به گفته شجاعی، سال گذشته کمیسیون زیربنایی دولت لایحه‌ای مبنی بر برداشت یک میلیارد دلار از حساب ذخیره ارزی و اختصاص آن به طرح‌های آبخیزداری به هیأت وزیران تقدیم کرده که در صورت تصویب آن، در ۷۰۰ نقطه طرح‌های آبخیزداری به اجرا در می‌آید؛ طرح‌هایی که در تعدیل خشکسالی کشور نقش اثرگذاری خواهد داشت.
معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌‌ها و مراتع کشور با تأکید بر اهمیت آبخیزداری در کشور می‌گوید: تا پیش از سال ۱۳۷۰، کلیه امور آبخیزداری به یک مدیرکل و ۲ نفر نیروی انسانی محدود بود؛ اما پس از آن شتاب گرفت و اینک برای ۱۱۱ سد که در برنامه چهارم احداث شده یا در دست احداث است طرح‌‌‌‌های آبخیزداری تهیه شده که این نشان از توجه مدیریت کلان به مقوله آبخیزداری دارد. امسال هم ۱۰۰ میلیارد تومان از محل اعتبار ملی به منابع طبیعی اختصاص یافته و پیش‌بینی می‌شود ۶۰ میلیارد تومان دیگر از محل اعتبارات استانی به منابع طبیعی تخصیص یابد که بخش عمده‌ این اعتبارات به اجرای طرح‌های آبخیزداری در حوزه‌های آبخیز سدهای کارون، کرخه و سفیدرود که وضعیت بحرانی دارند، اختصاص داده می‌شود.
تلاش برای حفظ آب و خاک
جعفرصادق امیری، مدیرکل منابع طبیعی استان آذربایجان‌غربی، درباره ضرورت اجرای طرح‌های آبخیزداری در استان می‌گوید: یکی از خطراتی که سدهای موجود استان را تهدید می‌کند ورود بیش از حد رسوب به مخازن سد و انباشت آن است. این در حالی است که ۱۹ سد در استان وجود دارد که خسارات ناشی از انباشت رسوبات آن به‌طور سالانه بالغ بر ۲۲۵ میلیارد ریال برآورد می‌شود. این میزان خسارت با بهره‌برداری از سدهای در دست احداث به ۴۰۰ میلیارد ریال در سال خواهد رسید. سد مهاباد یکی از این سدهاست که ۴۰ میلیون مترمکعب حجم مرده برای آن در نظر گرفته شده و میزان رسوبات ته‌نشین در آن ۵/۴۷ میلیون مترمکعب تخمین زده شده است. وضعیت سدهای دیگر هم بهتر از این نیست.
وی می‌افزاید: آنچه تحت عنوان عملیات آبخیزداری در استان به اجرا درآمده و می‌آید در واقع تلاشی است برای حفظ امنیت آبی و غذایی ساکنان پایین‌دست سدها. برای نمونه، سد ماکو که با ظرفیت ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب در سال ۷۵ به بهره‌برداری رسید از جمله سدهای استراتژیک استان است که آب کشاورزی دشت زنگنه و پایین‌دست دشت ماکو را تأمین می‌کند. در طراحی این سد ۱۵ میلیون مترمکعب حجم مرده در نظر گرفته شده است. مساحت حوزه این سد ۱۰۴ هزار هکتار است اما بر اثر بهره‌برداری بی‌رویه ساکنان حوزه این آبخیز و بر اثر تولید ۲۷ تن رسوب در هر هکتار حوزه آن، مخزن سد در حال پر شدن بوده و به همین دلیل یکی از بحرانی‌‌ترین سدهای کشور محسوب می‌شود.
به گفته امیری، برای جلوگیری از ورود رسوب به مخزن سد، طرح‌‌های متعدد آبخیزداری در بالادست آن به اجرا درآمده از جمله سد بارون با ارتفاع ۲۰/۱۳ متر با ظرفیت ۴۰۰ هزار مترمکعب جمع‌آوری رسوب با صرف ۵۳۰ میلیون تومان اعتبار در بالادست احداث شد.این سازه در واقع باعث افزایش عمر مفید سد ماکو می‌شود. از دیگر طرح‌های آبخیزداری در این حوزه، ساخت ۱۰۰ سازه در ارتفاعات در آبراهه‌های فرعی منتهی به آبراهه اصلی با ارتفاع حداکثر ۵ متر است.
به اعتقاد مدیرکل منابع طبیعی آذربایجان‌غربی، سازه بارون علاوه بر افزایش عمر سد ماکو سبب نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی می‌شود که در پایین‌دست از طریق چاه قابل استحصال است، از سوی دیگر، تضمینی است برای جلوگیری از سیل. در یک کلام عملیات آبخیزداری در بالادست سد ماکو سبب حفظ بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان سرمایه ملی شده است.
امیری در پاسخ به این پرسش که چرا از شیوه بیولوژیکی در اجرای طرح آبخیزداری استفاده نشده است می‌گوید؛ اجرای شیوه بیولوژیکی در این حوزه زمان‌بر و با دشواری‌های خاصی همراه است از جمله نمی‌توان دامدارانی که ۵۰ سال از مراتع بالادست استفاده می‌‌کردند را از  ورود به این حوزه منع کرد.
مشکل عمده دیگر، تپه‌‌‌های مارنی در این حوزه است که عملاً استفاده از شیوه‌‌های بیولوژیکی را منتفی می‌کند چرا که این تپه‌ها از بافتی تشکیل شده‌اند که ذوب می‌شوند در نتیجه امکان استقرار گیاه و نهال در آن غیرممکن است. اما با انباشته شدن رسوب در پشت سازه بارون زمینه غرس نهال فراهم می‌شود که فرصتی برای تثبیت خاک در بالادست و پوشش گیاهی آن است.
وی از دیگر پیامدهای مطلوب اجرای طرح‌های آبخیزداری سال گذشته استان‌ را به دست آمدن ۹/۷ میلیون مترمکعب آب و کنترل ۸۶۸ هزار مترمکعب رسوب عنوان می‌کند و می‌افزاید ۹۰ درصد عملیات آبخیزداری سال گذشته موفقیت‌آمیز بوده است.