حین و بعد از خشکسالی در اکوسیستم های مرتعی

خلاصه:

خشکسالی جزئی جدائی ناپذیر از اقلیم هر منطقه می باشد که فراوانی و شدت وقوع آن در مناطق خشک و نیمه خشک بیشتر است. مراتع کشور با وسعتی حدود 90 میلیون هکتار عمدتاً در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارند و بخش قابل توجهی از بهره برداران و دام آیشان از این مراتع بهره برداری می کنند که بدیهی است هر گونه خسارتی که به مراتع وارد شود ناگزیر به این بهره برداران نیز منتقل خواهد شد.

در سالهای اخیر به دلیل عدم بهره برداری صحیح، روند گرایش مراتع نگران کننده است که این روند با وقوع خشکسالی شدید و طولانی وخیم تر شده است. شاید ذکر این نکته لازم باشد که مدیریت خشکسالی چیزی نیست مگر مدیریت صحیح شرایط نرمال.

بدون شک برای هرگونه مدیریتی، آگاهی و اشراف بر اطلاعات پایه، اصلی اساسی است. در این مطالعه دو عنصر وجزء اساسی مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد که شامل خشکسالی و مرتع می باشند. یکی از محورهای این مطالعه خشکسالی است که خود جزئی لاینفک از اقلیم هر منطقه می باشد، لذا در تشریح و بیان خشکسالی لازم است که ابتدا ویژگیهای اقلیمی کشور و شدتهای وقوع خشکسالی و دوره برگشت آن در مناطق مختلف ارائه شود.مطالعات انجام شده در خصوص خشکسالی حاکی از ادواری بودن وقوع خشکسالی در مناطق مختلف می باشد. براساس مطالعه انجام شده توسط ثابت رفتار، دوره برگشت خشکسالی در کشور، 5/2 سال و یا به عبارتی از هر 10 سال به 4 سال شرایط و ویژگیهای خشکسالی بدون در نظر گرفتن شدت وقوع آنها برکشور حاکم می شود. یعنی احتمالاً وقوع خشکسالی هواشناسی 40 درصد می باشد. وزارت نیرو به منظور طبقه بندی خشکسالی هیدرولوژیکی منابع آب از شاخص کاهش 50 درصد جریان ماهانه یک رودخانه در مقایسه با میانگین جریان آن استفاده می نماید.

هدف از مدیریت مراتع کشور، حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری پایدار از منابع مرتعی می باشد، چشم انداز آن بهره برداری مناسب و پایدار از مراتع به نحوی که به سایر منابع مرتعی خصوصاً آب و خاک خسارتی وارد نشود، ماموریت مدیریت مراتع تعادل تعداد دام با ظرفیت مراتع و بهبود شاخص های اکولوژیکی پایداری مراتع، حفاظت، اصلاح، توسعه و بهره برداری پایدار از منابع علوفه ای، وظایف آن متعدد است که از جمله آنها: شناسایی دامداران ذیحق و صدور پروانه چرا، تهیه، تصویب و کمک به اجرای طرحهای مرتع داری با همکاری ومشارکت دامدار ذیحق، ارجای قرار داد اجرای طرح های مرتع داری می باشد. سیاست های مدیریت مراتع نیز متنوع و گوناگون است که از جمله آنها، برنامه ریزی و حرکت در جهت برقراری تعادل بین دام و ظرفیت مراتع، تثبیت حقوق مرتع داران، کنترل پروانه های چرا، توانمندسازی مرتع داران می باشد.

در مطالعه جدید پوشش گیاهی کشور که توسط دفتر مهندسی سازمان جنگلها، مراتع وآبخیزداری کشور انجام شد وسعت مراتع کشور 2/86 میلیون هکتار اعلام شده است که 8 در سه دسته متراکم، نیمه متراکم و کم تراکم قرار گرفته است.

در حال حاضر تولید سالانه مراتع 7/10 میلیون تن علوفه خشک قابل برداشت مجاز در شرایط نرمال بارندگی می باشد که معادل 885/5 میلیون تن T.D.N است.

انسان جزئی از اکو سیستم است و بیشترین نقش را در تغییرات آن دارد، در وضع فعلی 1650 خانوار دامدار دارای دام سبک در کشور وجود دارد که 5/78 درصد آن زیر 50 واحد دامی، دام دارند واکثر اینها به گونه ای وابسته به مرتع هستند. از این جمعیت حدود 916 هزار خانوار، دامدارانی هستند که مستقیماً بخشی از محتوای دام را از مرتع به دست می آورند در صورتیکه توان طبیعی سرزیمن در شرایط مطلوب بهره برداری جایگاه 160 هزار خانوار می باشد. لذا برای حفظ سرزمین چاره ای جز کاهش تعداد بهره بردار تا رسیدن به شرایط مطلوب وجود ندارد.

جمعیت دامی کشور نیز براساس آمارهای ارائه شده از سوی معاونت امور دام حدود 124 میلیون واحد دامی برآورد شده است که 83 میلیون واحد دامی آن به مدت 7 ماه وابسته به علوفه مراتع کشور می باشند. نظام دامداری نیز سنتی است که وابستگی شدید به علوفه مراتع دارد و تا زمانیکه در نظام بهره برداری مراتع کشور تحولی رخ ندهد تخریب سرزمین امری اجتناب ناپذیر است.

پژوهشگران براساس تخصص خود با متغیرهای کشاورزی مانند رطوبت خاک وشرایط تطبیق گونه های گیاهی و یا متغیرهای هیدرولوژیک مانند جریان های سطحی و زیر زمینی و یا اقتصادی مانند میزان محصولات کشاورزی و یا ترکیبی از آنها مساله خشکسالی را بررسی کرده اند. خشکسالی حالتی نرمال و مستمر از اقلیم است، گر چه بسیاری به اشتباه آن را واقعه ای تصادفی و نادر می پندارند. این پدیده در تمامی مناطق اقلیمی رخ می دهد و جزء بلایای طبیعی نامحسوس است.

دو نوع تعریف کلی از خشکسالی وجود دارد: 1. مفهومی، 2. عملی.

تعاریف مفهومی در غالب اصطلاحاتی کلی بیان می شود، به افراد کمک می کند تا مفهوم خشکسالی را درک کنند. تعاریف مفهومی در تبیین سیاستگذاری در زمینه خشکسالی نیز حائز اهمیت هستند. تعاریف عملی به افراد کمک می کند تا شروع خاتمه ودرجه شدت خشکسالی را تشخیص دهند. برای تعیین زمان شروع خشکسالی، در تعاریف عملی به میزان انحراف از میانگین بارش یا سایر متغیرهای اقلیمی در طول یک دوره زمانی مشخص را مبنا قرار می دهند. علاوه بر این، تعاریف عملی در تحلیل تناوب شدت وتداوم خشکسالی برای یک دوره تاریخی مفروض نیز کاربرد دارند، خشکسالی ها از جنبه های مختلفی مثل هواشناسی، هیدرولوژیکی، کشاورزی و اقتصادی- اجتماعی بررسی می شوند. پیامد اثرات توام با خشکسالیهای هواشناسی، کشاورزی و هیدرولوژیکی تناوب های آنها را بیشتر آشکار می کند. زمانیکه بارش به حالت نرمال بر می گردد و شرایط خشکسالی هواشناسی پایان می پذیرد، تا زمان احیاء مجدد منابع آب های سطحی و زیر سطحی پیامدهای سو در این پدیده ادامه می یابد.

در ابتدا ذخایر رطوبت خاک و به دنبال آن جریانهای سطحی، مخازن و دریاچه ها و آب های زیرزمینی جایگزین می شود. طول دوره تجدید ذخیره منابع تابعی از شدت و تداوم خشکسالی و مقدار بارش دریافتی است. توالی اثرات خشکسالی ابتدا خشکسالی هواشناسی، کشاورزی و هیدرولوژیکی تمایز بین آنها را بیشتر مشخص می کند. که به ترتیب ابتدا خشکسالی هواشناسی و سپس خشکسالی کشاورزی و در نهایت خشکسالی هیدرولوژیکی رخ می دهد.

به طور کلی، تشخیص آغاز و خاتمه خشکسالی مساله بسیار مشکل است. اصولاً تشخیص زمان آغاز خشکسالی به تعریف مورد استفاده بستگی دارد. در حالت کلی می توان گفت زمان آغاز خشکسالی، زمانی است که ذخیره رطوبتی چه در محیط خاک (خشکسالی کشاورزی) و چه در مخازن آبی (خشکسالی هیدرولوژیک) خاتمه یافته باشد. پایان خشکسالی نسبت به آغاز آن محسوس تر است. زمان آغاز تا پایان خشکسالی که به عنوان دوره تداوم خشکسالی است، یکی از ویژگیهای اساسی خشکسالی محسوب می گردد.

هر قدر میزان بارندگی از شرایط نرمال کمتر وتداوم خشکسالی بیشتر باشد شدت خشکسالی افزایش می یابد. محاسبه توزیع فراوانی خشکسالی در شدت های مختلف نیز می تواند در ارزیابی قابلیت منطقه مورد مطالعه نسبت به شدت های مختلف خشکسالی کاربرد داشته باشد رخداد خشکسالی می تواند در منطقه ای یا وسعت چند صد کیلومترمربعی اتفاق اقتد ولی امکان دارد شدت ودوره تداوم آن در سراسر منطقه یکسان نباشد. که براساس وسعت خشکسالیها به صورت محلی، وسیع، بسیار وسیع، فوق العاده یا استثنایی و مصیبت بار تقسیم می شوند.

روش های مطالعه خشکسالی عبارتند از: روش مطالعه بیلان آبی، روش تحلیل سینوپتیکی، روش استفاده از اطلاعات ژئومرفولوژیک و تاریخی و روش شاخص ها.

روش بیلان آبی که بر روی رطوبت خاک تمرکز دارد و چهار شاخص: "تورنتولیت" شدت خشکسالی بالفر (PDSI)، شاخص عرضه آب سطحی (SWSI) و شاخص احیاء خشکسالی (RDI) در زمینه می باشند.

روش تحلیل داده های بارندگی یا روش شاخص ها: از روشهای معمول در تحلیله خشکسالی می باشد به دلیل دسترسی آسان تر به انواع داده های بارندگی و این نکته که بی ثبات ترین متغیرهای آب و هوایی نیز داده های بارش می باشند.

شاخص های مختلف برای مطالعه خشکسالی از این دیدگاه شامل: 1. درصد از بارش نرمال (PNP)، 2. شاخص بارش استاندارد (SPS)، 3. شاخص دهکها، 4. شاخص شدت – مدت و فراوانی خشکسالی.

روش های تحلیل سینوپتیکی به مطالعه در مورد آب و هواشناسی دینامیکی رخداد خشکسالی توجه زیادی دارد.

مهمترین عوامل ایجاد خشکسالی شامل:

- فرونشینی هوا در اشکال مختلف

- دمای سطح اقیانوس ها

- لکه های خورشیدی

- سفیدایی (Albedo)

- تاثیر گذاری انسان می باشند.

در مطالعه و پیش یابی خشکسالی از روش های مختلفی استفاده می شود که شامل:

الف: روش آمار واحتمالات: که در این شیوه ویژگیهای آماری چون زمان شروع، تداوم و زمان خاتمه خشکسالی مورد بررسی قرار می گیرد و دوره برگشت پدیده به دست می آید.

ب: روش قیاس: این روش به سه روش فرعی: 1. روش همدیدن، 2. روش پیوند از دور، 3. برهمکنش دریا و خشکی تقسیم می شود.

روش های متفاوتی برای مقابله با خشکسالی بسته به محور فعالیت ارائه شده است که لازم است در تدوین استراتژی ملی تمامی این موارد در کنار هم دیده شوند.

در بخش زراعت برای مقابله با خشکسالی باید بهره وری آب را افزایش داد که راهکارهای غنی، مدیریت تشکیلاتی و زراعی برای آن پیش بینی شده است.

نصر آبادی (1384) مدیریت صحیح و جامع منابع آب را راهکار علمی و اساسی مقابله با پدیده خشکسالی می داند ومعتقد است این مدیریت زمانی موفق است که در تمام مراحل چرخه هیدرولوژی آب توسط دستگاههای اجرایی مدیریت گردد تا زنجیره های هر بخش از این حلقه به ثبات نسبی برسد.

دفتر فنی مرتع روش های مقابله با خشکسالی در منابع طبیعی را به صورت کوتاه مدت و میان مدت چنین بیان می کند: خطوط کافی برنامه کوتاه مدت شامل:

- مدیریت چرای دام در کلیه مراتع کشور علی الخصوص مراتع ییلاقی

- پخش سیلاب در مرتع

- تامین و توزیع مناسب آب در مرتع

- انجام عملیات آبخیزداری و آبخوری

- نگهداری جمعیت روستایی در عرصه های تولید- می باشند.

- برنامه های میان مدت نیز شامل :

-پیش بینی به موقع بارندگی و تغییرات اقلیمی و اعلام به دستگاههای اجرایی.

- تعیین احتمال دوره برگشت خشکسالی

- آموزش و ترویج آگاهی دادن به بهره برداران مرتعی.

- تغییر الگوی کشت آبی.

- توجه به برنامه ریزی جهت ساماندهی دام مازاد بر ظرفیت تولید در سالها.

- ترویج و توسعه صنعت بیمه.

- اجرای طرح های تعادل دام و مرتع.

- اجرای طرح ملی نهضت سبز.

- شناسایی و کنترل مناطق بحرانی می باشند.

مناسب ترین روش ها برای مقابله با خشکسالی در مراتع شامل:

- پیش آگاهی از وقوع خشکسالی

- تغذیه سفره های آب زیرزمینی

- ایجاد تنوع در ترکیب گله

- اتخاذ سیاستهای تشویقی و تنبیهی جهت فروش دام و خروج دام از عرصه در شرایط خشکسالی

- توسعه گونه های مقاوم به خشکی در مراتع می باشند.

سیستم تشکیلاتی کنونی مدیریت خشکسالی، علی رغم خشکسالی­های مداوم در کشور عملکرد ضعیفی در این زمینه دارد. و برای بهبود این سیستم در آینده باید:

- برنامه واستراتژیهای مدیریت خشکسالی تدوین گردد

- بین واحدهای گوناگون مرتبط با خشکسالی هماهنگی بوجود آید

- واحد مستقل جهت مدیریت ریسک خشکسالی ایجاد شود.

مدیریت خشکسالی بسیار جدید می باشد و هنوز به دو دهه نمی رسد و تنها به برخی از کشورها محدود می باشد و در کشور ما نیز علیرغم وقوع خشکسالی های طولانی و شدید که خشارت زیانباری را به کشور تحمیل کرده هنوز اقدام جدی در این خصوص انجام شده است. در حال حاضر در کشور مدیریت خشکسالی مبتنی بر مدیریت برحان است که چون آن هم به صورت تدوین شده است و عندالزوم می باشد وعموماً تصمیم گیریها دیر هنگام بوده وبالطبع تعداد گزینه های مدیریتی کاهش یافته و نهایتاً تصمیمات متخذه فاقد کارایی لازم است. چندی است که گسترش بیمه به عنوان راهکاری برای کاهش آسیب پذیری کشاورزان در دستور کار دستگاههای مختلف قرار دارد که متاسفانه این راهکار نیز مورد بی مهری قرار گرفته است و فاقد کارآیی لازم می باشد. امید است سیاستهای بخش با هم تلفیق و سیاستی واحد عاری از هر گونه تضادها و موازی کاری تدوین و با رفع موانع مالی- حقوقی، سازمانی و … برای یک بار همیشه مدیریت بحران به مدیرت ریسک تبدیل و عملیاتی شود.

ویژگیهای اثرات خشکسالیها در رژیم های مختلف آب و هوایی با هم متفاوت است. از این رو وجود یک برنامه ریزی منظم برای پایش و مدیریت خشکسالی به منظور ایجاد آمادگی و رویارویی با این پدیده در هر منطقه می تواند به میزان زیادی از این خسارتها بکاهد.

در مدیریت بحران تدابیر و اندیشه ها واکنش را متعالی است. این تدابیر در زمان اوج شدت خشکسالیها به صورت شتابزده و سریع تهیه و به اجرا درمی آید و در آنها به کاهش اثرات خشکسالی کمتر توجه می شود. در مدیریت ریسک خشکسالی تدابیر و تمهیدات، فعال و پویا بوده و تاکید بیشتر بر ایجاد آمادگی و کاهش ریسک خشکسالی است. کاهش ریسک شامل برنامه ها، سیاستها و فعالیت های کوتاه مدت وبلند مدتی است که در هنگام خشکسالی به اجرا در می آید تا از میزان خطر خشکسالی بر زندگی، سرمایه ها، پتانسیل و ظرفیتهای تولیدی انسان بکاهد وایجاد آمادگی نیز در برگیرنده فعالیتهایی است که قبل از وقوع خشکسالی به اجرا در می آید، در ایران نیز لازم است که با پایش خشکسالی، مناطق دارای ریسک بالا و مستعد برای خشکسالی شناسایی شوند و اقدامات و برنامه ریزیهای لازم برای کاهش ریسک خشکسالی، قبل از وقوع آن انجام گیرد.

مدیریت ریسک خشکسالی دارای 3 مولفه اصلی می باشد که شامل:

- پایش و هشدار به هنگام خشکسالی

- ارزیابی خط وتاثیرات خشکسالی

- کاهش خط و واکنش مناسب.

خشکسالیهای پیاپی و بلند مدت آسیب های اقتصادی، محیطی واجتماعی بسیار زیادی تاکنون به کشور وارد کرده است. هر ساله مناطق مختلفی از کشور گرفتار خشکسالی شده ومتحمل آسیب های زیادی می شوند.

در صورت وجود سیستم پایش و پیش آگاهی، می توان با ایجاد آمادگی لازم بخشی از خسارات اقتصادی را کاهش داد ومدیریت ریسک خشکسالی را جایگزین مدیریت بحران خشکسالی نمود.

هر ساله پس از بروز شرایط خشکسالی و در اواسط خرداد ماه هیات دولت مصوباتی تحت عنوان جلوگیری از ادامه روند اثرات زیانبار خشکسالی و نظایر آن تصویب وابلاغ می نمایند. که در غالب این مصوبه استانهای مبتلا به خشکسالی اعلام و اعتباری برای هر یک تصویب می شود. لذا تشخیص به موقع و اعلان استانهای مبتلا به خشکسالی به دلیل فقدان و یا کمبود آمار صحیح و قابل اعتماد و عدم پایش خشکسالی به طور دقیق از دلایل عدم موفقیت اعمال مدیریت صحیح و به موقع در سطح کشور می باشد، لذا با اعمال نظر به مطالب فوق به نظر می رسد که ستاد حوادث غیرمترقبه کشور باید اقدام به تدوین روش های علمی جهت اعلان شرایط خشکسالی و تخصیص اعتبارات به استانهای مناطقی مبتلا بنماید.

دیدگاهها برای مدیریت خشکسالی دو نوع بحران و ریسک می باشد. در دیدگاه مدیریت ریسک سعی بر این است تا اثرات مخاطرات را کاهش دهند و به مقابله با آنها پرداخته شود.

برای مدیریت خشکسالی چندین مدل وجود دارد که از بین آنها مدل های 10 مرحله ای 30 مرحله ای و چرخه مدیریت بلایای طبیعی انتخاب شده اند. مدل سه مرحله ای راهکار جامعی برای مدیریت خشکسالی ارایه نمی دهد و عاری از نگرش برنامه وار برای خشکسالی است. مدل 10 مرحله ای کاملتر از 3 مرحله ای است ولی به طور برجسته در مدل چرخه مدیریت بلایای طبیعی به دو جزء مدیریت ریسک و مدیریت بحران اشاره شده که تا آن زمان توجهی به آن شده بود که هر یک از دو جزء اصلی یاد شده در این مدل دارای اجزایی مشخص هستند. به طور کلی، هدف از تدوین و به اجرا گذاردن برنامه های مدیریت خشکسالی کاهش خسارات و آسیب پذیری جوامع مبتلا به بلایای طبیعی می باشد.

انجمن مرتع داری آمریکا لغت بارش به میزان کمتر از 75% بارش بلند مدت را خشکسالی نامیده است، ولی این تعریف نمی تواند کاملاً صحیح باشد زیرا براساس مطالعات مختلفی که در مراتع انجام شده است، تولید مرتع را بیشتر تحت تاثیر زمان بارش دانسته اند تا حجم کل بارش، وقوع خشکسالی در مراتع تبعاتی به دنبال دارد که به اختصار عبارتند از: کوتاه شدن طول دوره رویش، کاهش طول دوره فصل چرا، افزایش فشار چرا، کاهش ذخیره غذایی گیاهان، کاهش خونخوارگی، کاهش زاد آوری، افزایش گیاهان مهاجم.

چنانچه اصول مرتع داری در مراتع به نحو صحیح اعمال شود، قطعاً مرتع با حداقل خسارات شرایط سخت را طی نموده و مجددا پس از خاتمه خشکسالی با مرور زمان به وضعیتی مشابه قبل برخواهد گشت. مهمترین نکته در زمان خشکسالی در مراتع رعایت ظرفیت مرتع وجلوگیری از چرای منوط است.

همانگونه که قبلاً نیز عنوان شد مدل مدیریت بلایای طبیعی بهترین مدل برای مدیریت خشکسالی در مراتع است. که دو جزء مدیریت ریسک و بحران را دارا می باشد و اجزاء مدیریت ریسک آن شامل: تقلیل اثرات، آماده سازی، پیش بینی و سیستم هشدار اولیه واجزاء مدیریت بحران آن شامل: ارزیابی اثرات، پاسخ، احیا و بازسازی است.

چنانچه بخواهیم اجزا‌ء این مدل را در قالب قبل، حین و بعد از خشکسالی طبقه بندی کنیم، چنین خواهد شد:

اقدامات قبل از وقوع: آماده سازی، پیش بینی و سیستم هشدار اولیه

اقدامات حین وقوع: ارزیابی اثرات در پاسخ

اقدامات پس از وقوع: احیاء، بازسازی و تقلیل اثرات.

چنانچه اجزاء این مدل با دقت تدوین و اجرا شوند، قطعاً آسیب پذیری جامعه مورد بررسی (دامداران- مرتع) نسبت به خشکسالی کمتر بوده و یا مقاوم خواهند بود. برای مدیریت خشکسالی در مرتع، مهمترین نکته رعایت اصول مرتع داری است که همانا رعایت ظرفیت و زمان آمادگی و طول دوره چرا می باشد. متاسفانه عدم توسعه یافتگی کشور باعث جذب سرریز جمعیت انسانی در بخش منابع طبیعی می باشد و در صورتیکه جامعه ای توسعه یافته ی داشتیم قطعاً شاهد بهره برداری به این شکل نمی بودیم واصل اساسی مرتع داری یعنی "ظرفیت چرا" رعایت می شد. به یقین می توان ادعا نمود که بهترین گزینه برای حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری پایدار از مراتع همانا طرح مرتع داری است، زیرا مبتنی بر اصول علمی است، لذا جا دارد دفتر فنی مرتع راهکارهایی اتخاذ نماید تا سطح اجرای طرح های مرتع داری افزایش یابد.

علاوه بر برآورد ظرفیت بلند مدت مرتع، لازم است در هر طرح مرتع داری، مشخصاً بخش تحت عنوان مدیریت خشکسالی به کتابچه طرحها اضافه شود تا مرتع دار از پیش بداند در شرایط خشکسالی چه گزینه های پیش رو دارد.

مفهوم مدیریت مشارکتی که به معنای مشارکت فعال بهره برداران در مدیریت منابع طبیعی است: باید ترویج شود تا هزینه های مصروفه توسط سازمان جنگلها برای حفظ منابع طبیعی کاهش یابد.

دولت در سیاست های بلند مدت خود باید تلاش نماید تا فرصتهای شغلی در مشاغل غیروابسته به آب ایجاد نماید، بدین ترتیب می توان گفت آسیب پذیری جامعه نسبت به خشکسالی کاهش خواهد یافت.

بیمه مراتع از سیاستهای بسیار سودمندی است که دولت شدیداً حمایت می نماید، ولی متاسفانه جوامع سنتی به سختی اقدام به بیمه سرمایه خود می نماید که لازم است از طریق صندوق بیمه و ترویج و مشارکت مردمی ترویج شود. و در کل نکته حائز اهمیت در مدیریت خشکسالی این است که سیاستهای دولت باید از پیش از وقوع خشکسالی تعیین و تدوین شود تا دامدار و واحدهای تا بعد وزارت جهاد کشاورزی از پیش بدانند چه باید بکنند.

دولت باید در قالب برنامه ای بدون تلاش نماید تا در قالب کمکهای حمایتی به مرتع داران کمک نماید تا شرایط سخت ناشی از بروز خشکسالی را راحت تر سپری نمایند.