بررسی وضعیت و نقش جنگل ها و مراتع در ایران

بر اساس آخرین آمار، مساحت کل جنگل های ایران (طبیعی و دست کاشت) حدود 14.2 میلیون هکتار برآورد شده است که قریب یک میلیون هکتار آن را جنگل های دست کاشت تشکیل می دهد. در گذشتة ‌نه چندان دور مساحت جنگل های ایران به 18 میلیون هکتار می رسید که در اثر افزایش جمعیت، توسعة‌ شهرها و اراضی کشاورزی و تاسیسات و صنایع و همچنین تخریب و تجاوز، کاهش قابل توجهی یافته است. تمامی این جنگل ها ارزش صنعتی ندارند. آنچه که به عنوان تولید چوب و تأمین مصارف صنعتی قابل بهره برداری می باشد جنگل های شمال کشور است. جنگل های خارج از شمال نیز از نظر حفاظت خاک، تغذیة دام، تلطیف هوا و رطوبت  نسبی محیط و نفوذپذیری آب و زیستگاه حیوانات وحشی از اهمیت زیادی برخوردارند. سهم سرانة مردم ایران از مجموع جنگل های موجود قریب 0.25 هکتار است جدول زیر پراکنش مساحت جنگل های ایران را نشان می دهد.

    سطح جنگل های ایران (هکتار)

نوع جنگل	سطح خارج از شمال	سطح شمال	جمع	درصد
جنگل انبوه	755.777	940.826	1.696.603	12
جنگل نیمه انبوه	286.846	593.927	3.400.773	9/23
جنگل تنک	7.842.183	313.133	8.155.316	4/57
جنگل ماندآبی	30.400	-	30.400	2/0
جنگل دست کاشت	919.468	-	919.468	5/6
جمع	12.354.673	1.847.886	14.202.559	100

جنگل های شمال ایران:

 جنگل های شمال ایران که به جنگلهای رویشی هیرکانی یا خزری شهرت دارند  در استانهای گیلان ، مازندران و گلستان قرار دارند  این جنگل ها که به برکت رطوبت ناشی از دریای خزر رشد و تکامل یافته اند به صورت نواری با طول تقریبی 800 کیلومتر و عرض 20 تا 70 کیلومتر و با مساحتی حدود 1.84 میلیون هکتار نیمرخ شمالی البرز از آستارا تا گلیداغی را در بر می گیرند. جنگلهای شمال متعلق به اواخر دوران سوم زمین شناسی است به همین دلیل به عنوان کهن ترین جنگلهای جهان بشمار می روند. تا کنون بالغ بر 80 گونه درختی عمدتا پهن برگ و چهار گونه سوزنی برگ و 50 گونه درختچه ای شناسایی شده اند که از این نظر نیز می توان این ناحیه را در زمره ذخایر ژنتیکی جهان قلمداد کرد. این نکته را نباید از یاد برد که این جنگلها در ایران از وسعت قابل توجهی بر خوردار نبوده ولی از سایر جنبه ها بویژه حفاظت آب و خاک در این ناحیه بسیار مهم هستند. هر گونه بر خورد نابخردانه با این جنگلها عواقب وخیمی به دنبال خواهد داشت که از جمله آنها می توان به سیلابهای مخرب چند سال گذشته در استانهای شمالی کشور مانند سیل نکا و استان گلستان اشاره کرد. خوشبختانه در سالهای اخیر با توجه به اهمیت و نقش مهم این منابع خدا دادی در جلوگیری از بروز اینگونه حوادث ناگوار و در راستای توسعه پایدار، دولت جمهوری اسلامی ایران در جهت حفظ و صیانت از جنگلهای شمال اعتبارات قابل توجهی را برای اینکار اختصاص داده است.

جنگل های طبیعی خارج از شمال چهار ناحیه رویشی زاگرس، ارسباران، ایران توران و جنگل های گرمسیری سواحل جنوب را با مساحتی حدود 11.7 میلیون هکتار در بر می گیرد. حساسیت و توجه بیشتر به جنگل های شمال کشور، موجب غفلت مسئولین مربوطه به این بخش از جنگلهای کشور شده است و در نتیجه در معرض تخریب و کاهش کیفیت قرار گرفته اند.

 بخش اعظم جنگلهای خارج از شمال اختصاص به ناحیه رویشی زاگرس دارد. این ناحیه از شمال غربی ایران آغاز و تا جنوب شرقی کشور گسترش دارد. حدود 20 درصد خاک کشور و 10 استان با بیش از 50 شهرستان و 20 هزار روستا با جمعیتی بالغ بر 15 میلیون نفر و همچنین50 درصد دام کشور در این ناحیه قرار دارد. ناحیه زاگرس به دلایل متعدد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، گیاهی و جانوری یکی از مناطق کلیدی کشور است. وسعت جنگل های آن 5.2 میلیون هکتار و تعداد گونه های گیاهی این ناحیه بین 2000 تا 2500 گونه است تعداد گونه های کمیاب بین 7 تا 10 درصد و تعداد گونه های درختی و درختچه ای بالغ بر 190 گونه می باشد. با توجه به غالبیت جنس بلوط یکی از گسترشگاه های نادر جهان است. اداره این جنگلها به دلیل پراکنده بودن روستاها در عرصه های جنگلی، تبدیل این عرصه ها به اراضی زراعی و باغی، بهره برداری از معادن، دامداری باز و بدون کنترل در اغلب ماههای سال محیط اکولوژیکی این جنگل ها را با مشکلات حادی مواجه ساخته تا جایی که ادامه ی روند کنونی، محیط طبیعی را شکننده، تجدید حیات گونه های گیاهی را به حداقل رسانده و از طرفی به دلیل به هم خوردن رابطه فون و فلور گسترش آفات و امراض گیاهی در طول دو دهه گذشته تا به امروز به اوج رسیده است؛ به طوری که در این ناحیه جنگل واقعی کمتر به چشم می خورد و از پوشش درختی آن فقط تک درختانی باقی مانده اند که عرصه زیر اشکوب آنها یا تبدیل به دیم زار شده یا چراگاه انبوه دام هایی است که اجازه سر برآوردن هیچ گیاهی را نمی دهند.

 این در حالی است که عمده سرمایه گذاری های زیربنایی کشور در زمینه آب و برق در حوضه زاگرس صورت گرفته است زیرا مهمترین رودخانه های کشور با بیش از 40 درصد آبهای جاری کشور و 30 درصد کل نزولات آسمانی و همچنین حدود 50 سد ساخته شده و در دست احداث در این ناحیه قرار دارد. از این نظر حفظ جنگل های باقی مانده زاگرس و توسعه آنها از لحاظ تامین منابع آبی و جلوگیری از فرسایش خاک بسیار مهم است؛ زیرا نابودی جنگل ها و متعاقب آن فرسایش شدید خاک در این ناحیه سبب می شود سرمایه گذاری های زیربنایی صورت گرفته، توجیه اقتصادی خود را از دست بدهند.

و اما مراتع ایران یکی از مهمترین و با ارزشترین منابع ملی کشور می‌باشد که بهره برداری صحیح توأم با عملیات اصلاح  و احیاء آنها می تواند نقش اساسی در جهت حفظ آب و خاک و تأمین نیازمندیهای کشور در زمینه فرآورده های پروتئینی داشته باشد.  پروتئین ماده ای است که در سلامت و بقاء انسان موثر است و در بین پروتئین ها نوع حیوانی آن دارای مزیتی خاص و منحصر بفرد است که خود از منابع گیاهی تأمین می گردد.  در حال حاضر مهمترین عامل محدود کننده تولید در دامپروری ، تغذیه و تامین غذای کافی و مناسب برای دام می باشد. با توجه به نیاز روزافزون کشور به فرآورده های دامی و بی نیاز شدن از واردات آنها، طبیعی است که بایستی تولیدات دامی با میزان مصرف داخلی کشور و یا افزایش آنها در سالهای آینده تناسب داشته باشد. بدین منظور علاوه بر احیای مراتع و افزایش سطح زیر کشت و بازده نباتات علوفه ای لازم است از پس مانده های زراعی و ضایعات کارخانجات محصولات غذایی بنحو مطلوب در تغذیه دام استفاده نمود. مسلماً هزینه تولید فرآورده های دامی زمانی به حداقل می رسد که دام قسمتی از سال را از رسنتی های مراتع طبیعی تغذیه نماید هر چه سطح کاشت گیاهان علوفه ای بیشتر شود و چراگاههای احداثی گسترش یابند. هزینه تولید فرآورده های دامی نیز افزایش خواهد یافت و تنها راه کاهش دادن آنها استفاده از مراتع طبیعی خواهد بود. اکنون هم هر اندازه کشاروزی نوین پیشرفت کند و وسایل و تکنیک های جدید، عرضه گردد. باز برای پایین آوردن هزینه تولید، بهره برداری از مراتع طبیعی لازم و مقرون به صرفه است. زیرا کاشت گیاهان علوفه‌ای در همه جا به علت محدودیت آب و خاک امکان پذیر نمی باشد. بطور معمول وقتی صحبت از مرتع می شود فقط جنبه تولید علوفه آن به نظر می آید در حالیکه جنبه حفاظت آب و خاک این منبع خدادادی اهمیتی به مراتب بیشتر از تولید علوفه دارد و متاسفانه به حساب گرفته نمی شود. بروز سیلاب های سهمگین سال های اخیر و اعداد و ارقام نجومی مربوط به فرسایش خاک در این کشور بر کسی پوشیده نیست. ولی این بلایا اغلب در مناطقی فراوان ترند که پوشش مرتعی آن از بین رفته و یا تخریب شده است.

پراکنش و وسعت مراتع

در مورد وسعت مراتع کشور اعداد و ارقام متفاوتی در نشریات و مقالات دیده می شود. تاکنون اعداد 100، 106و 120 میلیون هکتار برای مساحت مراتع کشور ارایه شده است. یک شرکت آمریکایی در سال 1974 از طریق عکس های ماهواره ای سطح مراتع کشور را بالغ بر 90 میلیون هکتار  برآورده کرده است. با توجه به نرخ تخریب مراتع  در طی چندین سال گذشته درکیفیت و درجه بندی آنها تغییراتی حاصل شده است بطوری که در طبقه بندی قبل از انقلآب سطح مراتع خوب، متوسط و فقیر به ترتیب معادل 14، 60 و 16 میلیون هکتار برآورد شده بود در حالیکه در سال 1374 مراتع خوب 9.3 میلیون هکتار ، مراتع فقیر تا متوسط 37.3 میلیون هکتار و مراتع فقیر تا خیلی فقیر معادل 43.4 میلیون هکتار برآورد شده است. آخرین آماری که در این زمینه ارایه شده است به شرح جدول زیر است.

نوع مرتع	سطح خارج از شمال	سطح شمال	جمع	درصد
مراتع متراکم	6.345.923	590.870	6.936.793	8.1
مراتع نیمه متراکم	20.694.347	1.893.129	22.587.476	26.2
مراتع کم تراکم	56.059.560	520.110	56.579.670	65.7
جمع	83.099.831	3.004.109	86.103.940	100

مراتع ایران از نظر زمان بهره برداری به دو گروه عمده زیر  تقسیم می شوند.

1ـ مراتع ییلاقی (مراتع بهاره و تابستان چر):

این مراتع بیشتر در ارتفاعات و مناطق سردسیر قرار داشته و فصل رویش گیاهان در این مناطق فصل گرم سال می باشد. این مراتع عمدتا در فصل بهار و تابستان مورد بهره برداری قرار می گیرند. سطح این مراتع حدود 23 میلیون هکتار می‌باشد که 6.21 میلیون تن علوفه خشک قآبل بهره برداری دارند.

2ـ مراتع قشلاقی (مراتع پاییز و زمستان چر):

این مراتع بیشتر در مناطق کم ارتفاع و گرمسیر قرار داشته و عمدتا در فصول سرد سال یعنی پاییز و زمستان مورد چرای دام قرار می گیرند. وسعت این مراتع حدود 67 میلیون هکتار برآورد می شود که علوفه خشک قابل حصول آنها 4.49 میلیون تن می باشد.

در حد فاصل مراتع قشلاقی و ییلاقی، مراتع میان بند قرار دارند. این مراتع معمولا در دو نوبت از سال (هنگام عزیمت و مراجعت از ییلاق به قشلاق ) مورد تعلیف قرار می گیرند. مساحت این مراتع بین مراتع قشلاقی و ییلاقی تقسیم شده است.

در زیر قصد درایم به برخی از کارکردهای مراتع و جنگلها پرداخته تا بر همان روش شود نقش و اهمیت والای جنگل و مرتع

اهمیت جنگلها و مراتع:

 1ـ کنترل آبهای سطحی و تغذیه آبهای زیرزمینی:

عرصه جنگلها و مراتع در اثر فعالیت جانوران و ریشه دواندن گیاهان و درختان به داخل آن دارای منافذ متعددی است و قادر است مقدار زیادی آب را در خود نفود داده و ذخیره کند. میزان آب نفوذی بر حسب نوع جنگل 500 تا 2000 متر مکعب در سال و در هر هکتار برآورد می شود  که این مقدار به مراتب بیشتر از زمینهای غیر جنگلی است به طور مثال برای نفوذ یک لیتر آب در اراضی جنگلی پهن برگ 7 دقیقه و 40 ثانیه، در زمین کشاورزی 46 دقیقه و 46 ثانیه و در محیط خارج از جنگل 4 ساعت و 26 دقیقه و 40 ثانیه وقت لازم است. در عرض یک ساعت در  زمین جنگل پهن برگ 4/8 لیتر، در زمین کشاورزی 29/1 لیتر و در محیط خارج از جنگل 22/0 لیتر آب وارد خاک می شود یعنی خاصیت نفوذپذیری خاک جنگل های پهن برگ 40 برآبر بیشتر از خاک زمین غیر جنگلی می باشد. برای روشن شدن مطلب چنانچه حوضه آبخیز سدی پوشیده از جنگل باشد ضمن اینکه مانع از فرسایش و حمل مواد معدنی به داخل سد می شود از غیر اقتصادی شدن آن جلوگیری می کند (مشکلی که برای بسیاری از سدهای ایران بویژه برای سد منجیل وجود دارد) چنانچه مساحت این ناحیه 100 کیلو متر مربع باشد و فرض کنیم از 1000 میلی متر بارندگی سالانه 200 میلی متر آن در خاک نفوذ کند در حوضه آبخیز این سد نزدیک به 200 میلیون متر مکعب آب ذخیره می شود. از طرفی درصد تبخیر در سطح زمینهای جنگلی بعلت خنکی هوا و بالا بودن رطوبت و کمتر تابیدن نور آفتاب و نبودن باد شدید بسیار کمتر از منطقه غیر جنگلی می باشد. البته چون درختان مقداری از آب ذخیره شده را مصرف می کنند توصیه می شود در نواحی گرمسیری از کاشتن درختانی که آب زیادی احتیاج دارند و باران بیشتری را در خود نگه می دارند خودداری شود و به جای آن برای تثبیت خاک و بهبود وضع آب و هوا درختچه  بکارند که با دارا بودن خواص یک جنگل، آب کمتری مصرف می کنند. ارزش جنگل در ذخیره کردن آب مخصوصاً  برای کشورهای صنعتی و کشورهائی که جمعیت آن بسرعت رو به افزایش است بسیار مهم می باشد و قآبل مقایسه با وظایف دیگر جنگل نیست. در آمریکا ارزش سالانه جنگل های دولتی را از لحاظ ذخیره آب 300 میلیون دلار و درآمد آنرا از محل گردشگاهها و پارک های جنگلی 40 میلیون دلار تخمین می زنند در صورتیکه از محل فروش چوب سالانه فقط 23 میلیون دلار بدست آمده است ( ناگفته نماندکه این ارقام مربوط به سه دهه گذشته می باشد ولی از نظر مقایسه وظایف جنگل کاملاً گویا است) به طور کلی جنگلها و مراتع موجب می‌گردند که نزولات آسمانی فرصت و امکان نفوذ در خاک را پیدا نموده و از جاری شدن آب در سطح زمین کاسته شود و بدین وسیله در کنترل آبهای سطحی نقش موثری دارند.

2ـ اثر جنگل در تعدیل آب و هوای یک منطقه:

وجود رسنتی ها، بخصوص جنگل در تعدیل حرارت محیط موثر است و حرارت فعلی و روزانه سطح زمین را متعادل می کند و باعت اعتدال آب و هوا می گردد، زیرا در تابستان قسمتی از انرژی حرارتی خورشید را جذب نموده و باعث تقلیل حرارت زمین می‌گردند و در زمستان به منزله روپوشی برای آن به شمار رفته و مانع از دست دادن حرارت آن می گردند. بنا به اصل فوق پوشش یک جنگل با مقایسه نقاطی که عاری از درخت می باشد باعث پایین آوردن ماکزیمم حرارت و بالا بردن مینیمم آن می گردد و چون در دو جهت مخالف صورت می گیرد، در معدل کلی حرارت تغییری حاصل نمی شود، بلکه آب و هوای محیط را متعادل می سازد. از این گذشته تبخیر ناچیز و بالا بودن رطوبت نسبی هوا در جنگل نیز به این امر کمک می کنند. 

3ـ نقش جنگل ها و مراتع در مبارزه با آلودگی هوا:

  آلودگی هوا چه درمناطق شهری بوسیله وسایل دود زا و کارخانجات وسایر منابع آلوده کننده و چه در مناطق بیابانی در اثر حرکت و جابجائی ماسه ها و گرد و غبار بوسیله باد وجود دارد. مواد سمی موجود در هوای شهرها فقط از لوله اگزوز ماشینها و یا دودکش کارخانه های داخل شهر خارج نمی شود بلکه بادهایی که از اطراف می وزند سبب می گردند که گرد و غبار و گازهای کارخانه‌های اطراف را هم وارد شهر نمایند و به غلظت مواد سمی هوای مناطق مسکونی بیافزایند. درختان در جلوگیری و کاهش آلودگی هوا که در بالا ذکر شد نقش اساسی دارند. بطور مثال یک درخت صد ساله راش با 2.5 تن وزن (وزن چوب خشک) در طول عمر خود 12.5 میلیون متر مکعب گاز کربنیک هوا را جذب کرده است تا بتواند این مقدار چوب را تولید کند. همچنین درختان باد حامل ذرات ریز را شانه می کنند و می‌توانند در هر هکتار جنگل تا 68 تن گرد و غبار را هر بار در خود رسوب دهند. این موضوع برای مناطق بیابانی و شهرهایی که مورد تهاجم شن های روان قرار می‌گیرند. بسیار حائز اهمیت است چون با ایجاد کمربند سبز می‌توان از ورود گرد و غبار بداخل شهر جلوگیری کرد. همگام با شانه کردن گرد و غبار هوا، جنگل مقدار زیادی از باکتریها و میکروبهای معلق در هوا را در لای شاخ و برگ خود رسوب می دهد. مقدار باکتریهای موجود در هوای جنگل به مراتب کمتر از مناطق غیر جنگلی است.

طبق بررسیهای دانشمندان روسیه درختان کاج، گردو، پیسه آ، آبیس سیبری، بلوط، فندق، اوکالیپتوس، ارس، افرا، بید، زبان گنجشک و داغداغان از خود موادی در هوا پخش می کنند که باعث از بین رفتن بسیاری از باکتریها و قارچ های تک سلولی و برخی از حشرات مضر می شود این ماده را توکین ( Tukin ) در سال 1956 فیتونسید نامیده است. به طور مثال اگر پشه و یا مگس را زیر سرپوشی قرار دهیم که در آن برگهای خرد شده اکالیپتوس و با زبان گنجشک وجود داشته باشد حشره فوق پس از مدتی می میرد. برای مبارزه با بیماری سل افراد مبتلا را در روسیه برای استراحت به مناطقی که جنگل های کاج وجود دارد می فرستند. با توجه به آنچه ذکر شد متوجه می‌شویم که اهمیت جنگل فقط در تصفیه هوا از گرد و غبار نیست، بلکه در ضد عفونی هوا هم نقش موثری دارد و این مسئله ایجاد فضای سبز در اطراف و داخل شهرها و اطراف بیمارستان‌ها، ‌مدارس و اماکن  عمومی را بخوبی گویا می سازد.

مراتع نیز در مناطق بیآبانی همچون پوششی روی خاکها و ماسه‌ها را گرفته و اجازه حرکت به آنها نمی دهند و در مناطقی که حرکت خاک وجود داشته باشد مقادیر زیادی از آن را در پای بوته‌ها رسوب می دهد.

 4ـ تاثیر جنگل ها و مراتع در مبارزه با فرسایش و حفظ و تولید خاک:

عمل فرسایش بیشتر بوسیله آب و باد صورت می گیرد. بادهای مداوم در اثر ایجاد اختلالاتی در زندگی گیاه و تبخیر رطوبت زمین که منجر به خشکی بیش از حد خاک می گردند، سبب می شوند که تجدید حیات نباتات متوقف و یا به کندی صورت گیرد و با کم شدن پوشش گیاهی عمل فرسایش آغاز شود. اگر انسان هم با بهره برداری بی رویه از بین رفتن گیاهان را ناخواسته تسریع نماید آنگاه مراکز مهم کشاورزی و صنعتی و مسکونی در معرض تهدید قرار می‌گیرند.

جنگل به کمک شاخ و برگ درختان، از سرعت باد می کاهد و با ریشه گیاهان، خاک را حفظ می کند و مانع ایجاد فرسایش می شود. بعلت آرام بودن هوای داخل جنگل تبخیر بسیار ناچیز بوده و خطر خشک شدن خاک که از شرایط مهم آغاز فرسایش است از بین می‌رود. نزولات آسمانی در مناطق فاقد گیاه در روی زمین به صورت هرز آبهای سیل آسا جاری می شوند و چون مقاومتی در برآبر خود نمی بینند ذرات ریز و درشت خاک را حمل می کنند و بتدریج در مسیر خود و یا در پشت سدها و دریاچه‌ها رسوب می دهند، گاهی سبب طغیان رودخانه‌ها می گردند و خسارات جانبی و مالی زیادی بار می‌آوردند. در مناطقی که پوشش گیاهی وجود دارد، هنگام بارندگی قطرات باران به علت انرژی که در مسیر خود و همچنین تاثیر قوه جاذبه زمین کسب می کنند و می توانند موجب متلاشی شدن ذرات خاک و جآبجایی آن شوند در اثر برخورد به شاخ و برگ گیاهان به ذرات بسیار ریز تبدیل گشته و به آهستگی روی خاک می رسند. از طرفی بقایای نباتی کف جنگل و مراتع همچون اسفنجی آب حاصل از بارندگی را د رخود جذب نموده و به آهستگی روی خاک رها می کند و بدینوسیله خطر شتشوی خاک از بین رفته و خاک حفظ می شود. در مورد نقش‌ پوشش‌ سطح‌ خاک‌ در کاهش‌ ضربه‌ قطرات‌ باران‌ آزمایشی‌ توسط‌ یکی‌ ازمتخصصین‌ مربوطه‌ (Hadson) در دو قطعه‌ زمین‌ انجام‌ گرفته‌ است‌. در این‌ آزمایش‌ آبتدا علفهای‌موجود زمین‌ با دست‌ کنده‌ شده‌ و سپس‌ زمین‌ به‌ دو قطعه‌ مساوی‌ تقسیم‌ شده‌ است‌. روی‌ یکی‌ ازقطعات‌ دو لایه‌ تور سیمی‌ ریز بافت‌ قرار داده‌ شد قطرات‌ باران‌ در اثر برخورد با آن‌ شکسته‌ شده‌ وبه‌ صورت‌ قطرات‌ بسیار ریزی‌ درآمد (شکسته‌ شدن‌ قطرات‌ عیناً توسط‌ شاخه‌ و برگ‌ پوشش‌گیاهی‌ هم‌ صورت‌ می‌گیرد) خاک‌ از دست‌ رفته‌ از این‌ دو قطعه‌ (قطعه‌ پوشیده‌ شده‌ با تور سیمی‌ وقطعه‌ لخت‌) در طول‌ 10 سال‌ اندازه‌گیری‌ شد.  نتایج‌ بدست‌ آمده‌ از 10 سال‌ آزمایش‌ نشان‌ دادکه‌ خاک‌ از بین‌ رفته‌ از قطعه‌ لخت‌ بیش‌ از 100 برآبر خاک‌ فرسایش یافته‌ از قطعه‌ پوشش‌دار می‌باشد.

 گذشته‌ از این‌ فرسایش‌ خاک‌ در منطقه‌ جنگلی‌ با فرسایش‌ خاک‌ در مناطق‌ دیگر تفاوت‌ دارد اگرچه‌ هر دو بلایی‌ است‌ که‌ بر خاک‌ وارد می‌شود ولی‌ خاکهای‌ مناطق‌ جنگلی‌ بسیار حاصلخیزتر ازمناطق‌ دیگر است‌ با فرسایش‌ خاک‌ مواد حاصلخیزی‌ که‌ طی‌ سالیان‌ متمادی‌ در خاک‌ ذخیره‌شده‌اند از دست‌ می‌رود. در تحقیقات‌ انجام‌ شده‌ در یکی‌ از ایالت‌های‌ آمریکا (New Hampshire) ثآبت‌ شده‌ است‌ که‌ پس‌ از بریدن‌ درختان‌ یک‌ جنگل‌، جریان‌ آب‌ حاصل‌از بارندگی‌ در عرض‌ دو سال‌ در هر هکتار 95 کیلوگرم‌ ازت‌ نیتراتی‌ و 89 کیلوگرم‌ کلسیم‌ را از بین‌برده‌ است‌ در حالیکه‌ در یک‌ جنگل‌ دست‌ نخورده‌ میزان‌ ازت‌ نه‌ تنها از بین‌ نرفته‌ بلکه‌ در هر هکتار2 کیلوگرم‌ نیز به‌ میزان‌ آن‌ افزوده‌ شده‌ است‌. این‌ مقدار ازت‌ از باران‌ دریافت‌ شده‌ است‌. همچنین‌کلسیم‌ از بین‌ رفته‌ بسیار کم‌ بوده‌ و مقدار آن‌ 7 کیلوگرم‌ در هکتار بوده‌ است‌.

5ـ اهمیت جنگل در جلوگیری از سر و صدای محیط:

یکی از آثار نامطلوب صنعت ایجاد سرو صدا در مناطق مسکونی است که در اثر تراکم جمعیت، وسایط نقلیه موتوری، کارخانه ها و وسایل و ماشین آلات ساختمانی و ساختمان سازی تولید می شود. اگر اقدامات لازم در جهت کمتر نمودن سر و صدا در شهرهای صنعتی بزرگ و نزدیک فرودگاه ها انجام نگیرد، می تواند ناراحتی‌های عصبی و روحی ببار آورد. علاوه بر اقدامات فنی لازم برای جلوگیری از سرو صدای محیط، جنگل کاری و ایجاد فضای سبز در داخل شهرها و اطراف مناطق صنعتی و فرودگاهها به میزان قآبل ملاحظه ای از سرو صدا می‌کاهد . در جنگل کاری باید توجه داشت که پهن برگان چون در پاییز خزان می کنند برای این منظور زیاد مناسب نیستند ولی از طرفی دیگر چون سوزنی برگان بیشتر در معرض خطر آتش سوزی می باشند و در نتیجه مناطق مسکونی و تاسیسات صنعتی هم تهدید می شوند بهتر است که جنگل های سوزنی برگ و پهن برگ به صورت مخلوط با هم کاشته شوند. ایجاد فضای سبز دو اشکوبه مانع از نفوذ صدا از قسمت زیرین ( محوطه ساقه درخت) می شود.

 6ـ اهمیت جنگل و فضای سبز به عنوان تفرجگاه برای انسان:

جنگل و پارک و فضای سبز در داخل و اطراف شهرها به مردم خسته از زندگی ماشینی و سر و صدای محیط این امکان را می دهد که بتوانند ایام فراغت را در این مکان به استراحت و تفریح بپردازند و بچه ها از آپارتمان بیرون آیند و جهت تقویت فکر و بدن خود در محیطی آرام و با هوایی سالم به بازی بپردازند. طبیعت همواره با زیبائی های خود نظر انسان را به خود جلب می نماید و گیاهان یکی از عوامل مهم زیبایی طبیعت بشمار می روند. هر انسان از مشاهده طبیعت سرسبز جنگلها و مراتع لذت می برد و با دیدن گل های زیبای طبیعی با رنگ های دلفریب که از دل خاک سر بر آوده است به عظمت و رحمت خالق سبحان پی می برد و شکر نعمتهای بیکرانش را بجا می آورد. بسیاری معتقدند که جنگل در سبک موسیقی و نقاشی افراد تاثیر خاصی دارد و بسیاری از هنرمندان و اهل ادب از مناظر زیبای طبیعت در ایجاد اثر خود الهام می گیرند.

7ـ اثر جنگل ها و مراتع درتلطیف هوا:

 جنگل ها و مراتع و به طور کلی گیاهان سبز در نتیجه عمل کربن‌گیری مرتباً گاز کربنیک هوا را که در اثر تنفس حیوانات و انسان و فعل و انفعالات شیمیایی و آلودگیهای محیط زیست وارد هوا می شوند جذب نموده و گاز اکسیژن را که یک ماده حیاتی برای موجودات زنده به شمار می رود پس می دهند. بررسی های انجام شده نشان داده است هنگام کربن گیری درختان، از 264 گرم انیدرید کربنیک هوا مقدار 192 گرم اکسیژن آزاد می شود از این نظر هر هکتار جنگل قادر است سالانه 2.5 تن اکسیژن (اکسیژن لازم برای 10 نفر در سال) آزاد کن. با این حسآب فقط جنگل های شمال کشور می تواند اکسیژن لازم برای 19 میلیون نفر را در طول یک سال تامین کند. در مجموع حدود 60 درصد از اکسیژن مصرفی جهان بوسیله فضای سبز تامین می شود از این رو تلطیف هوا و تأمین اکسیژن مورد نیاز جانداران از فواید مهم جنگل و فضای سبز می باشد.

8- نقش جنگلها و مراتع در‌ جلوگیری‌ از وقوع‌ بهمن‌ :

‌ پوشش‌ گیاهی‌ از نوع‌ بوته‌ای‌ یا بالشتکی‌ سطوح‌ ناهمواری‌ ایجاد کرده‌ وخطر سقوط‌ بهمن‌ را کاهش‌ می‌دهد.لذا در نقاطی‌ که‌ حتی‌ برای‌ ورزش‌ اسکی‌ استفاده می شود، بهتر است‌ هم‌ محل‌ اسکی‌ و هم‌ ارتفاعات‌ مشرف‌ به‌ آن‌ را با گونه‌های‌ مرتعی‌ نوع‌ بوته‌ای‌ و بالشتکی‌ تقویت‌ کرد. برای‌ جلوگیری‌ از وقوع‌ بهمن‌ علاوه‌ بر اقدامات‌ مکانیکی‌ (مانند پایه‌های‌چوبی‌، نرده‌های‌ فلزی‌ و دیواره‌های‌ سنگی‌)، عملیات‌ بیولوژیکی‌ از قبیل‌ جنگل‌کاری‌ در صدر برنامه‌های‌ مبارزه‌ با اینگونه‌ خطرات‌ است‌.در مناطق‌ بهمن‌ خیز برای‌ جلوگیری‌ از خطرات‌ ناشی‌از آن‌ در محلهای‌ آغاز حرکت‌ توده‌های‌ برفی‌ اقدام‌ به‌ جنگل‌کاری‌ می‌شود. معمولاً جنگل‌کاری‌ در روی‌ خطوط‌ تراز و با ایجاد بانکت‌ صورت‌ می‌گیرد (البته‌ به‌ روشهای‌ دیگر هم‌ اقدام‌ به‌جنگل‌کاری‌ می‌شود).

انتخاب‌ نوع‌ گونه‌ برای‌ اینکار حائز اهمیت‌ است‌ و کاشت‌ ردیفی‌ گونه‌های‌ جنگلی‌ سوزنی‌برگ‌ و پهن‌برگان‌ مقاوم‌ می‌توانند مانع‌ اینگونه‌ خسارتها شوندبرای اینکار‌ درختان‌ بصورت‌ شبکه‌ای‌ طراحی‌ شده‌ و مورد استفاده‌ قرار می گیرند.در بسیاری‌ از مناطق‌ که‌ بوسیله‌ عملیات‌ مکانیکی‌ با حرکت‌ بهمن‌ مبارزه‌ می‌شود بازهم‌ نقش‌ جنگل‌کاری‌ از نظر دور نمی‌ماند زیرا پس‌ از احداث‌ بهمن‌شکن‌ها در پناه‌ و یا بین‌ آنها یک‌ شبکه‌ چند ردیفی‌ جنگل‌کاری‌می‌شود چرا که‌ عمر موانع‌ مکانیکی‌ کوتاه‌ است‌ و پس‌ از مدتی‌ مستهلک‌ می‌شود در حالیکه‌گونه‌های‌ جنگلی‌ در این‌ مدت‌ رشد نموده‌ و با از بین‌ رفتن‌ موانع‌، بصورت‌ یک‌ دیواره‌بیولوژیکی‌ (زنده‌) عمل‌ می‌کنند. به‌ این‌ ترتیب‌ در مورد جلوگیری‌ و یا کاهش‌ اثرات‌ این‌ بلیه‌ طبیعی‌نیز استقرار گونه‌های‌ جنگلی‌ بهترین‌ روش‌ مبارزه‌ است‌ همچنانکه‌ در هر محلی‌ که‌ گونه‌های‌جنگلی‌ وجود دارند بهمن‌ اتفاقِ نمی‌افتد زیرا قبل‌ از اینکه‌ برفی‌ رویهم‌ انباشته‌ شود مقدار زیادی‌از آن‌ بوسیله‌ تاج‌ پوشش‌ درختان‌ گرفته‌ می‌شود و به‌ زمین‌ نمی‌رسد.

 9- نقش‌ جنگلها و مراتع‌ در جلوگیری‌ از رانش‌ زمین‌:

 رشد درختان‌ در دامنه‌ها سبب‌ افزایش‌ پایداری‌ خاک‌ می‌گردد.ریشه‌ درختان‌ با فرو رفتن‌ درخاکهای‌ حساس‌ به‌ لغزش‌ مانند ستونهایی‌ عمل‌ کرده‌ و با ایجاد شبکه‌ متراکم‌ ریشه‌ای‌ از بهم‌پاشیدن‌ قطعات‌ یا بلوکهای‌ لغزشی‌ جلوگیری‌ می‌کنند.مطالعات‌ انجام‌ شده‌ در منطقه‌ جنوب‌شرقی‌ آلاسکا نشان‌ داد که‌ پس‌ از قطع‌ درختان‌، افزایش‌ قآبل‌ ملاحظه‌ای‌ در تعداد لغزش‌هاصورت‌ گرفت‌ آنها نتیجه‌ گرفتند که‌ نابودی‌ و فساد تدریجی‌ سیستم‌های‌ تداخلی‌ ریشه‌ درختان‌(پس‌ از قطع‌ آنها) عامل‌ وقوع‌ لغزشها بودند. هر چند عده‌ای‌ اعتقاد دارند که‌ در بعضی‌ موارد درختان‌ به‌ دلیل‌ نیروی‌ وزن‌ خود و یا بر اثر نیرویی‌ که‌ توسط‌ باد در بعضی‌ از مناطق‌ به‌ درختان‌وارد می‌شود ممکن‌ است‌ باعث‌ لغزش‌ شوند ولی‌ به‌ دلایل‌ زیر نقش‌ پوشش‌ گیاهی‌ در جلوگیری‌از حرکت‌ زمین‌ کاملاً آشکار است‌:

یکی‌ از عوامل‌ مهم‌ و مؤثر در حرکت‌های‌ توده‌ای‌ یا رانش‌ زمین‌ وجود رطوبت‌ در خاک‌است‌ در ایران‌ نیز اکثر لغزشها معمولاً در دامنه‌های‌ رو به‌ شمال‌ (سایه‌گیر)که‌ رطوبت‌ بیشتری‌نسبت‌ به‌ دامنه‌ جنوبی‌ دارند اتفاِق می‌افتد.بنآبراین‌ درختان‌ با انجام‌ عمل‌ تبخیر و تعرِق و درنتیجه‌ کم‌ کردن‌ ظرفیت‌ نگهداری‌ آب‌ خاک‌، نقشی‌ اساسی‌ در این‌ مورد ایفا می‌کنند درختان‌ بامصرف‌ بالای‌ آب‌ و تعرِق زیاد در حقیقت‌ عمل‌ زهکشی‌ خاک‌ را انجام‌ می‌دهند و در نتیجه‌ آن‌ راسبک‌ نگه‌ می‌دارند. مطالعات‌ انجام‌ شده‌ در امریکا (ایالت‌ اوهایو)نشان‌ می‌دهد که‌ ضریب‌ اطمینان‌در برآبر لغزش‌، در دامنه‌های‌ جنگلی‌ پوشیده‌ از درخت‌ 9 برابر بیشتر از دامنه‌های‌ بدون‌ درخت‌است‌.

نقش‌ دیگر درختان‌ در حفظ‌ خاک‌ از خطر لغزش‌، وجود فرایندی‌ بنام‌ برگآب‌(Interception) است‌. یعنی‌ در طی‌ هر بارندگی‌ مقداری‌ از بارش‌ توسط‌ تاج‌ درختان‌ گرفته‌ شده‌ و قبل‌ از رسیدن‌ به‌ خاک‌ تبخیر می‌گردد. این‌ مقدار بارندگی‌ از این‌ جهت‌ که‌ در خاک‌ نفوذ نمی‌کند در خشکی‌ خاک‌ و جلوگیری‌ از حرکت‌ زمین‌ مؤثر می‌باشد. میزان‌ برگاب‌ بستگی‌ به‌ شکل‌ برگها وتاج‌ درختان‌ دارد و میزان‌ آن‌ بسته‌ به‌ اینکه‌ درخت‌ در چند ماه‌ از سال‌ برگ‌ داشته‌ باشد تغییرمی‌کند. بنآبراین‌ در درختکاری‌ها استفاده‌ از نهال‌ درختانی‌ که‌ در زمستان‌ برگ‌ دارند برای‌ اینگونه‌محلها مناسب تر است‌.

همانگونه‌ که‌ قبلاً گفته‌ شد ریشه‌ درختان‌ از طریق‌ جذب‌ بخشی‌ از آب‌ زیرزمینی‌ و خشک‌کردن‌ خاک‌ نقش‌ عمده‌ای‌ در پایداری‌ دامنه‌ها دارند.از این‌ لحاظ‌ گیاهان‌ دارای‌ ریشه‌های‌ عمیق‌تر و با انشعابات‌ بیشتر نقش‌ بهتری‌ در حفظ‌ خاک‌ خواهند داشت‌. متأسفانه‌ انسان‌ بر اثر تخریب‌پوشش‌ گیاهی‌ از قبیل‌ تبدیل‌ جنگل‌ به‌ زمین‌ زراعتی‌، شهرسازی‌ و همچنین‌ جاده‌سازی‌ غیراصولی‌ و ایجاد تأسیسات‌ ارتباطی‌ نقش‌ مهمی‌ در ایجاد لغزش‌ دارد. نتایج‌ حاصل‌ از یک‌تحقیق‌ در یک‌ منطقه‌ جنگلی‌ شمال‌ کشور (حوضه‌ واز از توابع‌ شهرستان‌ نور)نشان‌ داده‌ است‌بیشترین‌ لغزشها در دامنه‌هایی‌ اتفاِق افتاده‌ است‌ که‌ قطع‌ یکسره‌ جنگل‌ وجود داشته‌ است‌. این‌قطع‌ جنگل‌ به‌ منظور عبور دکل‌ های برِق فشار قوی‌ و احداث‌ جاده‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.

در این‌ زمینه‌ تحقیق‌ دیگری‌ در غرب‌ کشور (چهار محال‌ بختیاری‌منطقه‌ اردل‌) صورت‌ گرفته‌ است‌. به‌ استناد این‌ تحقیق‌ منطقه‌ای‌ که‌ در آن‌ لغزش‌ حادث‌ شده‌در 40 سال‌ گذشته‌ (با استناد به‌ عکس‌های‌ هوایی‌ سال‌ 1335) دارای‌ جنگل‌ بلوط‌ با تاج‌ پوششی‌حدود 40 درصد بوده‌ که‌ بر اثر قطع‌ بی‌رویه‌ و تبدیل‌ اراضی‌ جنگلی‌ به‌ زراعت‌ دیم‌، هم‌اکنون‌درصد تاج‌ پوشش‌ آن‌ به‌ حدود 2 درصد رسیده‌ است‌. بنابراین‌ تخریب‌ و قطع‌ پوشش‌ گیاهی‌باعث‌ تغییر چرخه‌ آب‌ بصورت‌ کاهش‌ تبخیر و تعرقِ در منطقه‌ و افزایش‌ آب‌ زیرزمینی‌ در دامنه‌لغزش‌ یافته‌ شده‌ است‌. به‌ این‌ ترتیب‌ نقش‌ ارزنده‌ جنگل‌ها با استناد به‌ تحقیقات‌ مستدل‌ در مورداین‌ بلیه‌ نیز کاملاً آشکار است‌.

10ـ نقش اقتصادی جنگل:

 به طور کلی درآمد جنگل را به صورت ملموس و غیر ملموس بررسی می نمایند، درآمد غیر ملموس آن در ارتباط با نقش و ویژگیهای جنگل است که قبلاً بر شمرده شده است و غیر از  تولید مستقیم آن است. بررسیهای کارشناسی نشان می دهد در صورت احیاء جنگلهای شمال و غرب و جنوب کشور و استفاده کامل از تمامی استعداد تولید جنگل در یک برنامة دراز مدت به درآمد سالیانه ای معادل 280 میلیارد ریال دست خواهیم یافت و برخلاف درآمد حاصل از نفت که روزی پایان خواهد یافت، جنگل به عنوان یک واحد تولیدی پایا با درآمد مستمر می تواند نقش اقتصادی ارزنده ای در دراز مدت داشته باشد. گذشته از این فرآورده های جنگلی اعم از چوب و یا سایر محصولات فرعی دیگر چرخ هزاران هزار واحد تولیدی اعم از کوچک و بزرگ را در سراسر جهان به گردش در می آورند، زیرا جنگل تامین کننده مواد اولیه بسیاری از صنایع بوده که آن صنایع با یکدیگر روابط متقابل بنیادی دارند. بطور مثال کارخانجات صنایع چوب و صنایع کاغذ با صنایع دیگر بیش از 100 نوع تبادل کالا دارند که این موضوع نقش قابل توجهی در تحرک اقتصاد کشور دارد. علاوه بر این درختان منبع تامین مواد اولیه برای صنعت داروسازی مدرن نیز می باشند بطوری که بیش از 25 درصد مواد مورد نیاز صنعت داروسازی مستقیماً از درختان بدست می آید.

فواید دیگر جنگلها و مراتع را می توان در حفظ ذخایر ژنتیک گیاهی و جانوری، تامین غذا و مامنی برای وحوش و پرندگان و بالاخره اکوتوریسم دانست.